Το όνειρο της Κλάρας

Την Κλάρα δεν την αγάπησε ποτέ κανείς. Πως ήταν τόσο άσχημη δεν ήθελε να το πιστέψει, κι ας το φοβότανε. Όμως δεν την αγάπησε ποτέ κανείς, και στις συντρόφισσές της, που φλυαρούσαν για τους έρωτές τους, έπρεπε να κάθεται να πλάθει και να διηγείται κι αυτή φανταστικές ιστορίες για νέους που την αγαπήσαν μια φορά και γι’ άλλους που την κυνηγούν ακόμα. Πότε διηγόταν ρομαντικούς περιπάτους μέσα στα δάση με τον έναν, πότε ταξίδια με τις βάρκες και τα βαποράκια στο ποτάμι και στις λίμνες με τον άλλον. Αυτά όλα γινότανε τις Κυριακές που η Κλάρα έμενε στο σπίτι και συντρόφευε την άρρωστη μητέρα της, ή έβγαινε το αποβραδίς στ’ απόμερα για ν’ ανασάνει και να πλάσει καλύτερα έξω στον αέρα το όνειρο που θα ιστορούσε την άλλη μέρα στις συντρόφισσές της. Ο φίλος που είχε τώρα ήταν ένας ξένος με μελαμψή θωριά, με μαύρα μάτια και μαλλιά. Ήταν από μακρυσμένον τόπο, από μια χώρα όπου δεν πέφτει ποτέ χιόνι, όπου οι κάμποι χάνονται στο άπειρο μάκρος σε πυρή άχνα, τα δέντρα κρεμούνε προς τα κάτω τα κλαδιά, μέσα στα δάση ζουν πουλιά παράξενα, και τα λευκά και σιωπηλά παλάτια καθρεφτίζουν τις κολώνες τους και τις κορφές στ’ ακίνητα κίτρινα νερά των ποταμών. Οι συντρόφισσές της ανοίγανε πλατιά τα μάτια όταν η Κλάρα διηγόταν πως έχει κι ο φίλος της ένα παλάτι και θα την πάρει να παν εκεί να ζήσουνε μαζί.

Κ’ η Κλάρα τον περίμενε ναρθεί, όπως είχε περιμένει και τους άλλους που δεν ήρθαν. Κ’ ένα βράδι, εκεί που γύριζε στο σπίτι κ’ ένιωσε ξαφνικά να την ακολουθούν, σιγά κι αργά, σαν τα δικά της κάποια πατήματα, υποψιάστηκε μην είναι αυτός αληθινά. Μα σα να της σταμάτησε μεμιάς το αίμα, η καρδιά της χτυπούσε τόσο που δεν μπόρεσε να στρέψει πίσω να τον δει. Μόνο όταν έφτασε στην πόρτα της και μπήκε μέσα, γύρισε κ’ έριξε πίσω γλήγορη ματιά και είδε αντίκρυ τα μάτια του που λάμπαν κάτω από το φως του φαναριού. Ανέβηκε βιαστική τη σκάλα κ’ έτρεξε στο παράθυρο. Εκείνος στεκόταν ακίνητος κοντά στο στύλο του φαναριού κ’ είχε τα μάτια καρφωμένα στο παράθυρό της. Η Κλάρα δεν κοιμήθηκε ούτε κείνη τη νύχτα ούτε την άλλη. Γιατί τα βήματα του αγνώστου την ξαναπήρανε κοντά και το άλλο βράδι’ κι όταν ανέβηκε στο σπίτι, εκείνος ξαναστήθηκε σα στύλος αντίκρυ στο παράθυρο με τα μάτια γυρισμένα εκεί. Το τρίτο βράδι δε βαστούσε άλλο η Κλάρα. Φόρεσε πάλι το καπέλο της και ξανακατέβηκε στο δρόμο. Κατέβηκε αποφασισμένη να πάει ίσια στον άγνωστο, αθέλητα όμως τράβηξε ίσια στο δρόμο, χωρίς να ξέρει πού τραβά. Ο ένας δρόμος έβγαζε στον άλλον και κείνος έξω στο μεγάλο πάρκο.

Η Κλάρα πέρασε το μέρος που ήτανε γεμάτο φως και κόσμο και μπήκε σ’ ένα από τα στενά μονοπάτια, που, φιδωτά και μισοφωτισμένα, χανόνταν κάτω από τους μαύρους θόλους των κλαριών. Χώθηκε μέσα σ’ αυτούς και προχωρούσε. Πίσω της ένιωθε να την ακολουθούν τα βήματα του αγνώστου αργά, σιγά, σαν τα δικά της πάντα. Και προχωρούσε όσο που έφτασε στο μέρος όπου μια λίμνη μισοκρυμένη κάτω από τα δέντρα έκοβε το πάρκο. Άμα σταμάτησε, σταματήσαν και τα βήματα κοντά της’ κι όταν κάθισε στο κάθισμα που ήτανε εκεί στην άκρη του νερού, βρέθηκε καθισμένος σιμά της κι ο άγνωστος. Ένα φανάρι, κρεμασμένο ανάμεσα στα δέντρα, της έφεξε και κει να ξαναδεί την όψη του. Ήταν μελαψή, με μαύρα μάτια και μαύρα μακριά μαλλιά. Ήταν εκείνος.

Η Κλάρα τον κοίταξε αμίλητη κι ασάλευτη, σα βυθισμένη σε όραμα. Δέντρα κοντά, λιγνά, σκυφτά, γυρτόκλωνα, δέντρα με φύλλα αριά, μακριά, λεπιδωτά, πολύχρωμα, παράξενα, χρυσοφεγγίζανε σα γνώριμα, σαν άγνωρα, στη ρόδινη αντηλιά΄ η έκσταση των πλατιών κάμπων που χάνονται πέρα μακριά σε πυρά βάθη ανοιγόνταν γλαυκόλαμπη μπροστά της. Είχε διαβάσει στα βιβλία για τα μέσα μάτια, που κάποτε βλέπουν προτήτερα από τα έξω μάτια, και κοίταζε πάντα τον άγνωστο, και περίμενε να τής μιλήσει, κι ονειρευόταν και λαχτάριζε να τής μιλήσει, για το μακρινό τόπο του, για τα παράξενα πουλιά που ζουν στα δάση, για τα κίτρινα ακίνητα νερά που καθρεφτίζουν τα λευκά παλάτια. Μα ο άγνωστος δεν άνοιγε τα χείλη, παρά την κοίταζε και κείνος σιωπηλός κι ασάλευτος. Έτσι σιωπηλός όλο το βράδι εκείνο, έτσι ασάλευτος και σιωπηλός και τ’ άλλα βράδια στη σειρά, όταν η Κλάρα τον έσερνε κατόπι της κ’ ερχόταν και καθίζανε κοντά-κοντά στο ίδιο κάθισμα, εκεί, στην άκρη του νερού. Η Κλάρα τώρα δε μιλούσε λόγο στις συντρόφισσές της για την ιστορία αυτή. Έμενε σιωπηλή, συλλογισμένη όλη την ημέρα, σα να ονειρευόταν και να περίμενε μόνο νάρθει το βράδυ.

Τέλος, ένα βράδι σιωπηλό και σκοτεινό σαν όλα τ’ άλλα, ένα βράδι που, σαν πάντα, το φως του φαναριού έπεφτε στο πρόσωπο του αγνώστου, και σερνότανε στα πόδια του σα φίδι, και τρεμόπαιζε κιτρινωπό εκεί στην άκρη του νερού, η Κλάρα σίμωσε πιο κοντά τον άγνωστο και τού έπιασε το χέρι. Εκείνος δεν κουνήθηκε. Τήν άφησε να το κρατά, τήν κοίταξε στα μάτια και τή ρώτησε:

– Πώς σε λένε;

Η Κλάρα είπε το όνομά της. Κι ο άγνωστος, κοιτάζοντάς την πάντα, ψιθύρισε:

– Δεν είσαι συ.

Η Κλάρα τέντωσε τα μάτια.

– Δεν είσαι συ΄ τής μοιάζεις μόνο΄ τής μοιάζεις στην ασχημιά.

Η Κλάρα έκαμε να τραβήξει το χέρι της, μα εκείνος τό κράτησε:

– … Τα ίδια κρεμασμένα χείλη, τα ίδια τ’ αχαμνά, τα κοκκαλιάρικα τα μάγουλα, τά πεταγμένα έξω΄ τα ίδια τα μικρά, τ’ άχρωμα, τ’ άλαμπα τα μάτια, το ίδιο το καμπουριασμένο το κορμί. Ήταν η πιο άσχημη και κείνη απ’ όλες. Κανείς δεν τήν κοίταζε, κανείς δεν τής μιλούσε, κανείς δεν τήν αγάπησε. Οι άνθρωποι δεν μπορούνε να δούνε την ψυχή. Και κείνη είχε καλή ψυχή. Δε μίλησε ποτέ’ δε γέλασε ποτέ με μένα εκείνη. Καθότανε μόνη στην άκρη, μαζεμένη, και κοίταζε άφωνη, σαν πάρδαλη από το κλουβί. τις άλλες που γελούσανε με μένα. Εκείνη δεν έμοιαζε με αυτές, δεν ταίριαζε με αυτές, δεν ταίριαζε στον κόσμο. Γι’ αυτό τη σκότωσα.

Η Κλάρα τινάχτηκε, μα ο άγνωστος δεν τής άφησε το χέρι.

– Τήν αγαπούσα και τή σκότωσα, ξακολούθησε, μα μη φοβάσαι΄ εσέ δε σ’ αγαπώ. Εσύ δεν είσαι εκείνη, όπως φαντάστηκα όταν σε είδα πρώτη φορά. Νόμισα πως πέρασε η ψυχή της σε σένα, πως αναστήθηκε σε σένα, πως ξαναήρθε στη ζωή με σένα. Μα όχι΄ εσύ δεν είσαι κείνη. Εσύ τρέμεις. Εκείνη δεν έτρεμε. Ξέπλεξε μόνη τα μαλλιά και μού τα έδωσε στο χέρι. Μού τα έδωσε και τής τα πέρασα γύρω στο λαιμό θηλιά, τράβηξα, έσφιξα τη θηλιά γερά, και τα μάτια της, τα μικρά τα μάτια της, ανοίξανε πλατιά στο χάος, τεντωθήκανε πόρτες ορθάνοιχτες στην άβυσσο΄σαν πλάκες σμάλτο ασπροφεγγίσαν τ’ άχρωμα τα μάτια, σαν αιμοστάλαχτα ρουμπίνια αστράψαν τ’ άλαμπα τα μάτια. Τρόμαξα και τής σκέπασα το πρόσωπο. Έβλεπα μόνο το γυμνό κορμί. Παίζανε φέγγη χλομοκίτρινα, αχνορόδινα κι αυτού, πνιγόταν ασπρογάλαζες, πρασινωπές, θαμπόχρυσες αναλαμπές. Πώς πνίγονται μουντά μια μέρα θαμπερή τα χρώματα στο φίλντισι, πώς τρεμοφέγγει στα νερά εκεί το λειψό φεγγάρι που τρυπά τους κλάδους, έτσι έφεγγε μπροστά μου το γυμνό κορμί.

Η Κλάρα κοίταξε στη λίμνη όπου έδειχνε το χέρι του. Τα νερά ήταν σκοτεινά, φεγγάρι δε φαινόταν΄ μόνο στην άκρη, εκεί μπροστά, θαμπότρεμε η λάμψη του φεγγαριού κιτρινωπή.

– Γιατί τή σκότωσα γυμνή; ξακολούθησε ο άγνωστος. Γυμνώθηκε όταν είδε πως τήν ήθελα γυμνή, κ’ έπεσε στο κρεβάτι. Εσύ δε θέλεις, εσύ δε λύνεις μόνη τα μαλλιά. Έφερε το χέρι στο λαιμό της, σα να ήθελε να τής ξεκουμπώσει την τραχηλιά.

Η Κλάρα ξανατινάχτηκε.

– Μην τρομάζεις΄ δεν σε θέλω εσένα, είπε ο άγνωστος, και κατέβασε το χέρι. Εκείνη άφησε και τή γύμνωσα, κ’ έπεσε έτσι στο κρεβάτι. Δεν τό μόλυνα. Σκέπασα το γυμνό κορμί, γιατί με φόβισε κι αυτό όπως έφεγγε. Της φίλησα μόνο το χέρι, που κρεμόταν κάτω ασκέπαστο. Ήταν τόσο μικρό, τόσο απαλό το χέρι της. Το δικό σου είναι άσχημο – δεν τό φιλώ. Τραχύ, πλατύ, κακοπλασμένο… Δεν είσαι κείνη εσύ, δεν ξαναβγήκες από το κίτρινο νερό που πήγα και τήν έριξα για να μην τής δει κανένας άλλος το γυμνό κορμί. Δεν είσαι συ – της μοιάζεις μόνο. Εσύ δε θέλεις να πεθάνεις, δε θέλεις ν’ αγαπήσεις, δεν μπορείς – ή θέλεις; Λέγε! Έμεινε κρατώντας, σφίγγοντας δυνατά το χέρι της.

Η Κλάρα έσκυψε το πρόσωπο. Δεν μπορούσε ν’ αντικρίζει το δικό του, δε βαστούσε να βλέπει τα μάτια του, που αστράφτανε μεγάλα, μαύρα, κρύα κάτω από το κίτρινο το φως. Σε λίγο ένιωσε πως τής άφησε το χέρι, κι όταν τόλμησε και ξανασήκωσε το πρόσωπο, ο άγνωστος είχε χαθεί.

Το άλλο βράδι, όταν γύριζε στο σπίτι, δεν άκουσε πίσω της το βήμα του. Κι όταν βγήκε στο παράθυρο, δεν τον είδε να στέκει αντίκρυ, να περιμένει. Περίμενε, περίμενε κι αυτή – δε φάνηκε. Ύστερα κατέβηκε στο δρόμο και, δίχως να το νιώσει, βρέθηκε στο πάρκο καθισμένη στην άκρη του νερού. Έμεινε ώρες μόνη, ασάλευτη, σκυφτή. Ο άγνωστος δεν ήρθε. Όταν όμως σηκώθηκε να φύγει και μπήκε στο στενό σκοτεινό μονοπάτι, τότε τής φάνηκε πως άκουσε να σβήνει σαν αποπίσω της, σαν από μακριά ή κοντά, ή σαν απομέσα της μονάχα, ένα μακρύ, χαχανιστό άγριο γέλιο…

Κωνσταντίνος Χατζόπουλος

Οι Βασικοί Νόμοι της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας – Carlo M. Cipolla

Εισαγωγή

Οι ανθρώπινες σχέσεις βρίσκονται ομολογουμένως σε οικτρή κατάσταση. Αυτό ωστόσο δεν αποτελεί καινοφανές γεγονός. Όσο πίσω κι αν ανατρέξουμε, οι ανθρώπινες σχέσεις πάντοτε ήταν σε οικτρή κατάσταση. Το άχθος των προβλημάτων και της δυστυχίας που τα ανθρώπινα όντα πρέπει να υπομείνουν ως άτομα και ως μέλη οργανωμένων κοινωνιών είναι ουσιαστικά ένα υποπροϊόν του παντελώς απίθανου — και τολμώ να πω ανόητου – τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η ζωή από τις απαρχές της. Μετά τον Δαρβίνο γνωρίζουμε πως έχουμε κοινή καταγωγή με τα κατώτερα μέλη του ζωικού βασιλείου – και τα σκουλήκια, όπως και οι ελέφαντες, αναγκάζονται να υπομείνουν το καθημερινό τους μερίδιο από δοκιμασίες, παθήματα και κακουχίες. Τα ανθρώπινα όντα όμως έχουν το προνόμιο να είναι υποχρεωμένα να υπομείνουν ένα επιπλέον φορτίο — ένα πλεόνασμα βασάνων που δημιουργούνται καθημερινά από μία ομάδα ατόμων μέσα στο ίδιο το ανθρώπινο είδος. Αυτή η ομάδα είναι πολύ πιο ισχυρή από τη Μαφία, το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα ή το διεθνή κομμουνισμό – είναι μία ανοργάνωτη και αχαρτογράφητη ομάδα που δε διαθέτει αρχηγό ή πρόεδρο, δε διέπεται από κανονισμούς και ωστόσο κατορθώνει να δρα με άψογο συντονισμό, σαν να κατευθύνεται από κάποιο αόρατο χέρι, κατά τρόπο που η δράση του κάθε μέλους συμβάλλει δραματικά στην ενίσχυση και στην αύξηση της αποδοτικότητας των δραστηριοτήτων όλων των άλλων μελών. Η φύση, ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά αυτής της ομάδας είναι το θέμα που πραγματεύονται οι ακόλουθες σελίδες. Ας μου επιτραπεί να σημειώσω σε αυτό το σημείο, όσο πιο κατηγορηματικά γίνεται, πως αυτό το μικρό βιβλίο ούτε αποτελεί προϊόν κυνισμού, ούτε διατριβή στην ηττοπάθεια – όχι περισσότερο από ένα βιβλίο μικροβιολογίας. Οι ακόλουθες σελίδες αποτελούν στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα μιας εποικοδομητικής απόπειρας αναγνώρισης, κατανόησης και συνεπώς πιθανής εξουδετέρωσης μιας από τις πλέον ισχυρές, σκοτεινές δυνάμεις που παρεμποδίζουν την ευημερία του ανθρώπου και την ευτυχία.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

Ο Πρώτος Βασικός Νόμος

Πρώτος Βασικός Νόμος της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας υποστηρίζει χωρίς αμφισημίες πως: «Πάντα και νομοτελειακά όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία»¹.

1. Οι συντάκτες της Διαθήκης είχαν επίγνωση του Πρώτου Βασικού Νόμου και τον παρέφρασαν όταν δήλωσαν πως «stultorum infinitus est numerus», αλλά κατέφυγαν σε ποιητική υπερβολή. Ο αριθμός των ηλιθίων δεν μπορεί να είναι άπειρος, γιατί ο αριθμός των ζώντων ανθρώπων είναι πεπερασμένος. [Ο Εκκλησιαστής από την ελληνική Αγία Γραφή στο στίχο 1:15 δηλώνει πώς «ὑστέρημα οὐ δυνήσεται ἀριθμηθῆναι». Η ερμηνεία του (Οι ελλείψεις δεν μπορούν να αριθμηθούν) διαφέρει από τη μετάφραση στα λατινικά (Vulgata) που σημαίνει ότι το πλήθος των ηλιθίων είναι άπειρο. (Σ.τ.Μ,.)]

Εν πρώτοις, η θέση φαντάζει επουσιώδης, ασαφής και τρομερά μικρόψυχη. Μία λεπτομερέστερη εξέταση ωστόσο αποκαλύπτει την εγκυρότητα του ισχυρισμού. Ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλο μέγεθος εκτιμά κάποιος ότι έχει η ανθρώπινη ανοησία, επανειλημμένα και κατ’ εξακολούθηση θα ξαφνιάζεται από το γεγονός πως: α) Άνθρωποι που κάποτε θεωρούσε λογικούς και νοήμονες αποδεικνύονται αναίσχυντα ηλίθιοι. β) Μέρα με τη μέρα, με εντεινόμενη μονοτονία, παρενοχλείται στις δραστηριότητές του από ηλίθια άτομα που εμφανίζονται ξαφνικά και απρόσμενα στα πιο ακατάλληλα μέρη και στις πιο απίθανες στιγμές. Ο Πρώτος Βασικός Νόμος δε μου επιτρέπει να παραθέσω μία συγκεκριμένη αριθμητική αξία στο ποσοστό των ηλίθιων ατόμων μέσα στο συνολικό πληθυσμό: κάθε αριθμητική προσέγγιση θα αποδεικνύονταν μικρότερη της πραγματικής. Κατά συνέπεια, στις επόμενες σελίδες, θα συμβολίζω το ποσοστό των ηλίθιων ατόμων μέσα σε έναν πληθυσμό με το γράμμα η.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II

Ο Δεύτερος Βασικός Νόμος

Οι πολιτισμικές τάσεις που στις μέρες μας είναι δημοφιλείς στη Δύση προκρίνουν μία ισότιμη προσέγγιση στη ζωή. Οι άνθρωποι αρέσκονται να θεωρούν τα ανθρώπινα όντα ως προϊόν μιας άρτια σχεδιασμένης μηχανής μαζικής παραγωγής. Ειδικά οι γενετιστές και οι κοινωνιολόγοι δείχνουν υπερβάλλοντα ζήλο στην προσπάθειά τους να αποδείξουν, με έναν εντυπωσιακό εξοπλισμό επιστημονικών δεδομένων και διατυπώσεων, πως όλοι οι άνθρωποι είναι από φυσικού τους ίσοι και πως, αν κάποιοι είναι περισσότερο ίσοι από τους άλλους, αυτό οφείλεται στην ανατροφή και όχι στη φύση. Διαχωρίζω τη θέση μου από αυτή τη γενικευμένη άποψη. Η εδραιωμένη πεποίθησή μου, που ενισχύεται από χρόνια παρατηρήσεων και πειραματισμών, είναι πως οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι, πως ορισμένοι είναι ηλίθιοι και άλλοι όχι, και πως η διαφορά καθορίζεται από τη φύση και όχι από πολιτισμικούς συσχετισμούς ή παράγοντες. Κάποιος είναι ηλίθιος ακριβώς με τον τρόπο που κάποιος έχει κόκκινα μαλλιά· ένας άνθρωπος ανήκει στο σύνολο των ηλιθίων, όπως ο καθένας ανήκει σε μία ομάδα αίματος. Ο ηλίθιος γεννιέται ηλίθιος λόγω Θείας Πρόνοιας. Παρότι είμαι πεπεισμένος ότι υπάρχει το ποσοστό η των ανθρώπων που είναι ηλίθιοι και πως αυτό ισχύει λόγω γενετικών χαρακτηριστικών, δεν είμαι ένας αντιδραστικός ο οποίος προσπαθεί να επανεισαγάγει συγκαλυμμένα τον ταξικό ή φυλετικό διαχωρισμό. Πιστεύω ακράδαντα πως η ηλιθιότητα είναι αναφαίρετο δικαίωμα όλων των ανθρώπινων ομάδων και κατανέμεται ομοιόμορφα σε όλη την κοινωνία σύμφωνα με μία σταθερή αναλογία. Αυτό το γεγονός εκφράζεται επιστημονικά με το Δεύτερο Βασικό Νόμο που αναφέρει πως: «Η πιθανότητα να είναι ηλίθιο ένα συγκεκριμένο άτομο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό αυτού του ατόμου». Σε αυτό τον τομέα, φαίνεται πως η Φύση όντως ξεπέρασε τον εαυτό της. Είναι ευρέως γνωστό πως η Φύση κατορθώνει, μάλλον μυστηριωδώς, να διατηρεί σταθερή τη σχετική συχνότητα ορισμένων φυσικών φαινομένων. Για παράδειγμα, είτε οι άνθρωποι πολλαπλασιάζονται στο Βόρειο Πόλο ή στον Ισημερινό, είτε τα ζευγάρια είναι από αναπτυγμένες ή υπανάπτυκτες χώρες, είτε είναι μαύρα, κόκκινα, λευκά ή κίτρινα, ο λόγος θηλυκών προς αρσενικά μεταξύ των νεογέννητων είναι σταθερός, με ένα πολύ μικρό προβάδισμα στα αρσενικά. Δε γνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίο η Φύση επιτυγχάνει αυτό το εκπληκτικό αποτέλεσμα, αλλά ξέρουμε πως, για να επιτευχθεί αυτό, η Φύση πρέπει να λειτουργεί με μεγάλους αριθμούς. Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός σχετικά με τη συχνότητα της ηλιθιότητας είναι πως η Φύση επιτυγχάνει να εξισώσει αυτή τη συχνότητα με την πιθανότητα η, τελείως ανεξάρτητα από το μέγεθος της ομάδας. Συνεπώς ένας παρατηρητής ανακαλύπτει το ίδιο ποσοστό ηλιθίων είτε εξετάζει πολύ μεγάλα σύνολα ανθρώπων είτε έχει να κάνει με πολύ μικρές ομάδες ανθρώπων. Κανένα άλλο σύνολο μετρήσιμων φαινομένων δεν παρέχει τόσο εντυπωσιακές αποδείξεις για τη δύναμη της Φύσης. Οι αποδείξεις ότι η μόρφωση είναι ανεξάρτητη της πιθανότητας η προέκυψαν από πειράματα που διεξήχθησαν σε μεγάλο αριθμό πανεπιστημίων σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο πληθυσμός τους μπορεί να χωριστεί σε πέντε βασικές ομάδες: τους εργάτες, που δουλεύουν με μεροκάματο και κάνουν χειρωνακτικές εργασίες, τους καταρτισμένους υπαλλήλους, τους φοιτητές, το διοικητικό προσωπικό και τους καθηγητές. Κάθε φορά που εξέταζα τους εργάτες, ανακάλυπτα ότι ένα κλάσμα η του πληθυσμού τους ήταν ηλίθιοι. Καθώς η τιμή τού η ήταν μεγαλύτερη από αυτή που περίμενα (Πρώτος Νόμος), και συντασσόμενος με την επικρατούσα αντίληψη, αρχικά θεώρησα πως ο αποκλεισμός, η φτώχεια και η έλλειψη εκπαίδευσης ευθύνονταν γι’ αυτό. Όμως, ανεβαίνοντας τα σκαλιά της κοινωνικής ιεραρχίας, ανακάλυψα πως το ίδιο ποσοστό υπήρχε και μεταξύ των ειδικευμένων υπαλλήλων και των φοιτητών. Ακόμη πιο εντυπωσιακά ήταν τα αποτελέσματα στην ομάδα των καθηγητών. Είτε εξέταζα ένα μεγάλο πανεπιστήμιο ή ένα μικρό κολέγιο, ένα φημισμένο ίδρυμα ή ένα άσημο, ανακάλυπτα πως το ίδιο κλάσμα η του πληθυσμού των καθηγητών ήταν ηλίθιοι. Τόσο κατάπληκτος έμεινα με τα αποτελέσματα, που φρόντισα να επεκτείνω την έρευνά μου σε μία ειδικά επιλεγμένη ομάδα, την πραγματική ελίτ, τους βραβευμένους με Νόμπελ. Το αποτέλεσμα επιβεβαίωσε την παντοδυναμία της Φύσης: ένα κλάσμα η των κατόχων του βραβείου Νομπέλ είναι ηλίθιοι. Αυτή ήταν μία ιδέα που δύσκολα μπορούσα να αποδεχτώ και να αφομοιώσω, αλλά πολλά πειραματικά δεδομένα απέδειξαν το αληθές της θεμελιώδους πρότασης. Ο Δεύτερος Βασικός Νόμος είναι απαράβατος κανόνας και δεν επιδέχεται εξαιρέσεις.

Το Κίνημα Ισότητας των Γυναικών θα παράσχει επιχειρήματα υπέρ του Δεύτερου Βασικού Νόμου, καθώς αποδεικνύει ότι τα ηλίθια άτομα έχουν την ίδια αναλογία τόσο στον αντρικό όσο και στο γυναικείο πληθυσμό. Οι κάτοικοι των υπανάπτυκτων χωρών του Τρίτου Κόσμου μπορούν να παρηγορηθούν με την απόδειξη πως τελικά οι κάτοικοι των αναπτυγμένων χωρών δεν είναι και τόσο αναπτυγμένοι. Ωστόσο, ανεξάρτητα από το πόσο αρεστός είναι ο Δεύτερος Βασικός Νόμος, τα συμπεράσματά του είναι τρομακτικά: από το Νόμο εξάγεται το συμπέρασμα πως, είτε συναναστραφείς διακεκριμένα άτομα είτε αποσυρθείς στην Πολυνησία με τους κυνηγούς κεφαλών είτε κλειστείς σε μοναστήρι ή αποφασίσεις να περάσεις το υπόλοιπο της ζωής σου συντροφιά με πανέμορφες και αισθησιακές γυναίκες, έχεις να αντιμετωπίσεις πάντα το ίδιο ποσοστό ηλίθιων ανθρώπων — το οποίο ποσοστό (σύμφωνα με τον Πρώτο Νόμο) πάντα θα υπερβαίνει τις εκτιμήσεις σου.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III

Ένα Τεχνικό Διάλειμμα

Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να αποσαφηνίσουμε την έννοια της ανθρώπινης ηλιθιότητας και να ορίσουμε τα dramatis persona. Όλα τα άτομα χαρακτηρίζονται από διαφορετικού βαθμού προδιάθεση για κοινωνικοποίηση. Υπάρχουν άνθρωποι για τους οποίους η οποιαδήποτε επαφή με άλλους ανθρώπους αποτελεί επώδυνη αναγκαιότητα. Στην κυριολεξία, αναγκάζονται να υπομένουν άλλους ανθρώπους και οι άλλοι άνθρωποι αναγκάζονται να υπομένουν αυτούς. Στο άλλο άκρο του φάσματος υπάρχουν άτομα που είναι απόλυτα ανίκανα να ζήσουν μόνα τους και είναι διατεθειμένα να περάσουν την ώρα τους με ανθρώπους που δε συμπαθούν πραγματικά αντί να είναι μόνοι. Μεταξύ αυτών των δύο άκρων, υπάρχει μία τεράστια ποικιλία ιδιοσυγκρασιών, παρότι η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων έγκειται πλησιέστερα στον τύπο που δεν αντέχει τη μοναξιά από ό,τι στον τύπο που δεν αντέχει τη συναναστροφή με τους ανθρώπους. Ο Αριστοτέλης είχε αναγνωρίσει αυτό το γεγονός όταν έγραψε ότι «Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο*» [*Φράση από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη: «φύσει μέν ἐστιν ἄνθρωπος ζῷον πολιτικόν». (Σ.τ.Μ.)] και η εγκυρότητα της δήλωσής του καταδεικνύεται από το γεγονός ότι δρούμε στα πλαίσια κοινωνικών ομάδων, από το ότι υπάρχουν περισσότεροι έγγαμοι από εργένηδες και γεροντοκόρες, από το γεγονός ότι τόσα έξοδα και χρόνος σπαταλιούνται σε κουραστικά και πληκτικά κοκτέιλ πάρτι και από το ότι η λέξη μοναξιά έχει συνήθως αρνητική φόρτιση.

Ανεξάρτητα από το αν κάποιος ανήκει στον τύπο του ερημίτη ή του κοινωνικού, συναναστρέφεται άλλους ανθρώπους, αν και σε διαφορετικό βαθμό. Ακόμη και οι ερημίτες γνωρίζουν περιστασιακά άλλους ανθρώπους. Επιπρόσθετα, κάποιος είναι δυνατό να ασκεί επιρροή στα ανθρώπινα όντα αποφεύγοντάς τα. Εκείνο που θα μπορούσα να πράξω για ένα άτομο ή μία ομάδα αλλά δεν έπραξα έχει κόστος σε ευκαιρίες (δηλαδή, απώλεια κέρδους ή ζημία) για το συγκεκριμένο άτομο ή την ομάδα. Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας είναι ότι ο καθένας από εμάς έχει ένα ισοζύγιο με όλους τους υπόλοιπους. Από κάθε δράση ή μη δράση ο καθένας από εμάς αποκομίζει ένα κέρδος ή μία ζημία και ταυτόχρονα κάποιος προκαλεί κέρδη ή ζημίες σε κάποιον άλλο. Τα κέρδη και οι ζημίες μπορούν εύκολα να αποδοθούν με ένα διάγραμμα, και το βασικό διάγραμμα χρησιμοποιείται γι’ αυτόν το σκοπό. Το διάγραμμα αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο άτομο – ας πούμε στον Τομ. Στον άξονα Χ μετριούνται τα κέρδη που αποκομίζει ο Τομ από τις πράξεις του. Στον άξονα Ψ του γραφήματος μετριούνται τα οφέλη που αποκομίζει ένα άλλο άτομο ή ομάδα ατόμων από τις πράξεις του Τομ.

Διάγραμμα 1

Το κέρδος μπορεί να είναι θετικό, μηδενικό ή αρνητικό – με το αρνητικό κέρδος να είναι στην ουσία ζημία. Στον άξονα Χ τα κέρδη του Τομ μετριούνται δεξιά από το σημείο Ο και οι ζημίες του στα αριστερά του σημείου Ο. Στον άξονα Ψ προσμετρούνται τα κέρδη και οι ζημίες ατόμου ή ατόμων με τα οποία συναναστράφηκε ο Τομ, πάνω και κάτω από το σημείο Ο αντίστοιχα.

Για να διευκρινιστούν όλα αυτά, ας χρησιμοποιήσουμε ένα υποθετικό παράδειγμα και ας ανατρέξουμε στο Διάγραμμα 1. Ο Τομ προβαίνει σε μία πράξη που επηρεάζει τον Ντικ. Αν ο Τομ αποκομίζει από την πράξη του ένα κέρδος και ο Ντικ υφίσταται από την ίδια πράξη μία ζημία, η πράξη θα σημειωθεί στο διάγραμμα με μία τελεία σε κάποιο σημείο της περιοχής Κ. Τα κέρδη και οι ζημίες μπορούν να υπολογιστούν σε δολάρια ή φράγκα, αν κάποιος το επιθυμεί, αλλά πρέπει να συνυπολογιστούν και οι ψυχολογικές και συναισθηματικές ανταμοιβές και οφέλη όπως και οι ψυχολογικές και συναισθηματικές επιβαρύνσεις. Αυτές είναι αφηρημένες έννοιες και είναι πολύ δύσκολο να μετρηθούν σύμφωνα με αντικειμενικά κριτήρια. Η ανάλυση κόστους – αποτελεσματικότητας μπορεί να συμβάλει να ξεπεραστεί το πρόβλημα, αν και όχι πλήρως, αλλά δε θέλω να κουράσω τον αναγνώστη με τέτοιες τεχνικές λεπτομέρειες: ένα ποσοστό απροσδιοριστίας είναι αναπόφευκτο πως θα επηρεάσει τη μέτρηση, αλλά δεν επηρεάζει την ουσία της υπόθεσης. Ένα σημείο όμως πρέπει να καταστεί σαφές. Όταν εξετάζουμε την πράξη του Τομ, κάνουμε χρήση των αξιών του Τομ, αλλά πρέπει να στηριχτούμε στις αξίες του Ντικ και όχι στις αξίες του Τομ για να αποφανθούμε για τα κέρδη του Ντικ (θετικά ή αρνητικά). Πολύ συχνά αυτή η αρχή της ισονομίας ξεχνιέται και πολλά δεινά πηγάζουν από την αδυναμία εφαρμογής αυτής της στοιχειωδώς πολιτισμένης θεώρησης. Ας μου επιτραπεί να καταφύγω για μία ακόμη φορά σε ένα τετριμμένο παράδειγμα. Ο Τομ χτυπάει τον Ντικ στο κεφάλι και αποκομίζει ευχαρίστηση από την ενέργειά του. Μπορεί να προφασιστεί ότι ο Ντικ ενθουσιάστηκε που τον χτύπησε στο κεφάλι. Ο Ντικ ωστόσο πιθανά να μη συμμερίζεται την άποψη του Τομ. Μάλιστα, ίσως θεωρεί το χτύπημα που δέχτηκε στο κεφάλι δυσάρεστο γεγονός. Το κατά πόσο το χτύπημα στο κεφάλι του Ντικ ήταν κέρδος ή ζημία για τον Ντικ πρέπει να το αποφασίσει ο Ντικ και όχι ο Τομ.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Ο Τρίτος (και Χρυσός) Βασικός Νόμος

Ο Τρίτος Βασικός Νόμος συμπεραίνει, παρ’ όλο που δεν το αναφέρει ρητώς, ότι τα ανθρώπινα όντα εντάσσονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: στους ανήμπορους, στους ευφυείς, στους κακοποιούς και στους ηλίθιους. Ο διορατικός αναγνώστης εύκολα θα αναγνωρίσει ότι αυτές οι τέσσερις κατηγορίες αντιστοιχούν στις τέσσερις περιοχές Ψ, Ε, Κ και Η του βασικού διαγράμματος. Αν ο Τομ προβεί σε μία ενέργεια και υποστεί μία ζημία, ενώ παράγει κέρδος για τον Ντικ, το σημείο του Τομ θα τοποθετηθεί στην περιοχή Α: ο Τομ έδρασε ως ανήμπορος. Αν ο Τομ προβεί σε μία ενέργεια η οποία του αποφέρει κέρδος και παράλληλα αποφέρει κέρδος και στον Ντικ, το σημείο του Τομ θα τοποθετηθεί στην περιοχή Ε: ο Τομ έδρασε με ευφυΐα. Αν ο Τομ προβεί σε μία ενέργεια η οποία του αποφέρει κέρδος και παράλληλα ζημιώνει τον Ντικ, το σημείο του Τομ θα τοποθετηθεί στην περιοχή Κ, ο Τομ έδρασε ως κακοποιός. Η ηλιθιότητα σχετίζεται με την περιοχή Η και με όλα τα σημεία στον άξονα Ψ κάτω από το σημείο Ο. Όπως διευκρινίζεται σαφώς από τον Τρίτο Βασικό Νόμο: «Ηλίθιος ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημίες σε ένα άλλο άτομο ή σε μία ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ πιθανά να υφίσταται ακόμη και ζημίες». Όταν έρχονται αντιμέτωποι για πρώτη φορά με τον Τρίτο Βασικό Νόμο, οι λογικοί άνθρωποι ενστικτωδώς αντιδρούν με αισθήματα σκεπτικισμού και δυσπιστίας. Είναι γεγονός πως οι λογικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να συλλάβουν και να κατανοήσουν την παράλογη συμπεριφορά. Αλλά ας αφήσουμε για λίγο το ευγενές πεδίο της θεωρίας και ας εξετάσουμε πραγματιστικά την καθημερινή μας ζωή. Όλοι μπορούμε να θυμηθούμε περιστατικά στα οποία η δράση ενός προσώπου είχε αποτέλεσμα αυτός να κερδίσει και εμείς να ζημιωθούμε – έχουμε έρθει σε επαφή με κακοποιούς. Μπορούμε επίσης να θυμηθούμε περιπτώσεις στις οποίες ένα πρόσωπο προέβη σε μία πράξη, με αποτέλεσμα εκείνος να ζημιωθεί και εμείς να αποκομίσουμε όφελος — έχουμε έρθει σε επαφή με ανήμπορους1…….[1. Προσέξτε την αναγκαία συνθήκη «ένα πρόσωπο προέβη σε μία πράξη». Το γεγονός ότι εκείνος έπραξε είναι καθοριστικό στην τεκμηρίωση της ανικανότητάς του. Αν εγώ είχα προβεί στην πράξη που είχε ως αποτέλεσμα δικό μου κέρδος και δική του ζημία, τότε η ετυμηγορία θα ήταν διαφορετική: θα σήμαινε πως εγώ είμαι κακοποιός.] Θυμόμαστε περιστατικά που μία πράξη ενός προσώπου είχε αποτέλεσμα αμοιβαίο όφελος και για τους δύο συναλλασσόμενους — ήταν ευφυής. Τέτοια περιστατικά πράγματι συμβαίνουν. Αλλά, αν το συλλογιστείτε προσεκτικά, πρέπει να παραδεχτείτε ότι αυτά τα γεγονότα δεν είναι εκείνα που διανθίζουν με μεγαλύτερη συχνότητα την καθημερινή μας ζωή. Η καθημερινότητά μας απαρτίζεται συνήθως από περιστάσεις στις οποίες χάνουμε χρήματα και/ή χρόνο και/ή ενέργεια και/ή όρεξη, ευδιαθεσία και ευεξία λόγω των απροσδόκητων ενεργειών κάποιου παράλογου πλάσματος που δεν έχει τίποτα να κερδίσει και όντως δεν κερδίζει τίποτα προκαλώντας μας ταπείνωση, δυσκολίες ή βλάβες. Κανείς δεν ξέρει, καταλαβαίνει ή μπορεί να εξηγήσει γιατί αυτό το παράλογο πλάσμα κάνει τα όσα κάνει. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει εξήγηση – ή μάλλον, υπάρχει μία και μοναδική εξήγηση: το εν λόγω άτομο είναι ηλίθιος.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Συχνότητα Κατανομής

Οι πράξεις των περισσότερων ανθρώπων δε χαρακτηρίζονται από συνέπεια. Υπό ορισμένες συνθήκες ένα άτομο αντιδρά ευφυώς και υπό διαφορετικές συνθήκες το ίδιο άτομο επιδεικνύει ανημποριά. Η μόνη σημαντική εξαίρεση στον κανόνα εμφανίζεται στα ηλίθια άτομα που φυσιολογικά παρουσιάζουν μία ισχυρή προδιάθεση για απόλυτη συνέπεια σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Από τα προλεχθέντα, δε συνεπάγεται πως μπορούμε να απεικονίσουμε στο βασικό διάγραμμα μόνο ηλίθια άτομα. Μπορούμε να υπολογίσουμε για κάθε άτομο το σταθμισμένο μέσο όρο, στο πεδίο του Διαγράμματος 1, εντελώς ανεξάρτητα από το βαθμό ασυνέπειάς του. Ένα ανήμπορο άτομο μπορεί περιστασιακά να φερθεί ευφυώς και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να δράσει ως κακοποιός. Αλλά εφόσον το εν λόγω άτομο είναι κατά βάση ανήμπορος, η δράση του, ως επί το πλείστον, θα διαθέτει τα χαρακτηριστικά της ανημποριάς. Συνεπώς, ο σταθμισμένος μέσος όρος του συνόλου των πράξεων ενός τέτοιου ατόμου θα τον κατατάξει στο τεταρτημόριο Α του βασικού γραφήματος. Το γεγονός πως είναι εφικτό να παρασταθούν στο γράφημα άτομα αντί για τις πράξεις τους επιτρέπει μία ορισμένη παρέκκλιση αναφορικά με την κατανομή των τύπων του κακοποιού και του ηλίθιου. Ο απόλυτος κακοποιός είναι αυτός που, με τις πράξεις του, προκαλεί σε άλλα άτομα ζημίες ίσες με τα κέρδη του. Η απλούστερη μορφή απάτης είναι η κλοπή. Ένα άτομο που σου κλέβει 100 λίρες, χωρίς να σου προκαλέσει άλλη ζημία ή βλάβη, είναι ο απόλυτος κακοποιός – εσύ ζημιώνεσαι 100 λίρες και αυτός κερδίζει 100 λίρες. Στο βασικό διάγραμμα οι απόλυτοι κακοποιοί θα εμφανίζονταν σε μία γραμμή που διχοτομεί την περιοχή Κ σε δυο απόλυτα συμμετρικές υποπεριοχές (η γραμμή που ορίζεται από τα σημεία ΟΜ του διαγράμματος 2). Ωστόσο, οι «απόλυτοι» κακοποιοί είναι σχετικά λίγοι. Η γραμμή που διέρχεται από τα σημεία ΟΜ χωρίζει την περιοχή Κ σε δυο υποπεριοχές, ΚΕ και ΚΗ, και η μεγάλη πλειονότητα των κακοποιών εντάσσεται σε μία από τις δύο υποπεριοχές. Οι κακοποιοί που εντάσσονται στην περιοχή ΚΕ είναι εκείνα τα άτομα των οποίων οι πράξεις τούς αποφέρουν μεγαλύτερα κέρδη από τις ζημίες που προκαλούν σε άλλους ανθρώπους. Όλοι οι κακοποιοί που δικαιούνται μία θέση στην περιοχή ΚΕ είναι κακοποιοί με υπόβαθρο ευφυΐας και, όσο πλησιάζουν στη δεξιά πλευρά του άξονα Χ, μοιράζονται όλο και πιο πολλά από τα χαρακτηριστικά του ευφυούς ανθρώπου. Δυστυχώς, τα άτομα που αξίζουν μία θέση στην περιοχή ΚΕ δεν είναι πολυπληθής ομάδα. Η πλειονότητα των κακοποιών κατατάσσεται στην περιοχή ΚΗ.

Διάγραμμα  2

Τα άτομα που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία είναι εκείνα των οποίων οι πράξεις αποφέρουν για τους ίδιους μικρότερα κέρδη από τις ζημίες που προκαλούν σε άλλους ανθρώπους. Αν κάποιος σε σκοτώσει για να σου αποσπάσει πενήντα λίρες ή αν σε δολοφονήσει για να περάσει ένα Σαββατοκύριακο στο Μόντε Κάρλο με τη γυναίκα σου, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως δεν είναι απόλυτος κακοποιός. Ακόμη και χρησιμοποιώντας τις δικές τον αξίες για να υπολογίσουμε τα δικά τον κέρδη (αλλά χρησιμοποιώντας πάντα τις δικές σου αξίες, γι α να υπολογίσουμε τις δικές σου ζημίες) κατατάσσεται στην περιοχή ΚΗ πολύ κοντά στα όρια της απόλυτης ηλιθιότητας. Οι στρατηγοί που προκαλούν τρομερές καταστροφές και αναρίθμητες απώλειες με αντάλλαγμα μία προαγωγή ή ένα μετάλλιο εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία. Η συχνότητα κατανομής των ηλίθιων ατόμων είναι εντελώς διαφορετική από αυτή των κακοποιών. Εκεί που οι κακοποιοί είναι μάλλον διασκορπισμένοι σε μία περιοχή, οι ηλίθιοι βρίσκονται σε μεγάλες συγκεντρώσεις κατά μήκος μίας γραμμής, ειδικά στον άξονα Ψ κάτω από το σημείο Ο. Η αιτία γι’ αυτό είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των ηλίθιων ανθρώπων είναι ουσιαστικά και ανεπανόρθωτα ηλίθιοι – με άλλα λόγια, επιμένουν πεισματικά να προκαλούν βλάβες και ζημίες σε άλλους ανθρώπους χωρίς να αποκομίζουν κάποιο κέρδος, θετικό ή αρνητικό. Υπάρχουν όμως και άνθρωποι που με τις απίθανες πράξεις τους, εκτός από τις ζημίες που προκαλούν σε άλλα άτομα, καταφέρνουν να βλάπτουν και τον εαυτό τους. Πρόκειται για ένα είδος υπερηλιθίων που, στο σύστημα αναφοράς μας, θα εμφανίζονται κάπου στην περιοχή Η, αριστερά του άξονα Ψ.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Ηλιθιότητα και Εξουσία

Όπως όλα τα ανθρώπινα όντα, έτσι και οι ηλίθιοι άνθρωποι παρουσιάζουν τεράστιες διακυμάνσεις αναφορικά με τη δυνατότητά τους να επηρεάζουν τους συνανθρώπους τους. Ορισμένοι ηλίθιοι άνθρωποι υπό φυσιολογικές συνθήκες προκαλούν μόνο περιορισμένες ζημίες, ενώ άλλοι καταφανώς επιτυγχάνουν να προκαλούν ανείπωτες και εκτεταμένες καταστροφές όχι απλά σε ένα ή δύο άτομα αλλά σε ολόκληρες κοινότητες ή κοινωνίες. Το καταστρεπτικό δυναμικό του ηλίθιου ατόμου συναρτάται από δύο κύριους παράγοντες. Πρώτα από όλα, εξαρτάται από το γενετικό παράγοντα. Μερικά άτομα κληρονομούν εξαιρετικές δόσεις του γονιδίου της ηλιθιότητας και ελέω κληρονομικότητας ανήκουν εκ γενετής στην αριστοκρατία της ομάδας τους. Ο δεύτερος παράγοντας που καθορίζει το δυναμικό ενός ηλίθιου ατόμου σχετίζεται με την ισχύ και τις ευθύνες της θέσης που καταλαμβάνει στην κοινωνία. Μεταξύ των γραφειοκρατών, των στρατηγών, των πολιτικών και των αρχηγών κρατών είναι αρκετά εύκολο να εντοπιστούν εξαιρετικά παραδείγματα, ουσιαστικά, ηλίθιων ανθρώπων, των οποίων η καταστροφική δυνατότητα είχε (ή έχει) αυξηθεί τρομακτικά λόγω της θέσης εξουσίας που κατείχαν (ή κατέχουν). Δε θα πρέπει εδώ να παραβλέψουμε και τους θρησκευτικούς αξιωματούχους. Το ερώτημα, που συχνά εγείρουν οι λογικοί άνθρωποι, είναι πώς και γιατί τα ηλίθια άτομα καταφέρνουν να καταλάβουν υπεύθυνες θέσεις εξουσίας. Η τάξη και οι κάστες ήταν οι κοινωνικές ρυθμίσεις που σταθερά ευνοούσαν την προώθηση ηλίθιων ατόμων σε θέσεις εξουσίας, στις περισσότερες κοινωνίες πριν από τη βιομηχανική επανάσταση. Η θρησκεία ήταν ένας ακόμη παράγοντας που συνέτεινε στην επιδείνωση του φαινομένου. Στο σύγχρονο εκβιομηχανισμένο κόσμο, οι τάξεις και οι κάστες έχουν ξορκιστεί τόσο ως λέξεις αλλά και ως έννοιες, και η θρησκεία φθίνει. Αλλά αντί για τάξεις και κάστες έχουμε πολιτικά κόμματα και γραφειοκρατία, και αντί για θρησκεία έχουμε τη δημοκρατία. Σε ένα δημοκρατικό σύστημα, οι βουλευτικές εκλογές είναι ένα αποτελεσματικότατο εργαλείο για να διασφαλιστεί σταθερό το ποσοστό η μεταξύ των ισχυρών. Πρέπει να μην ξεχνάμε πως, σύμφωνα με το Δεύτερο Βασικό Νόμο, ένα ποσοστό η του εκλογικού σώματος είναι ηλίθιοι άνθρωποι και οι εκλογές παρέχουν σε όλους τους μία θαυμάσια ευκαιρία για να βλάψουν όλους τους υπόλοιπους χωρίς να κερδίσουν το παραμικρό από τις ενέργειές τους. Το επιτυγχάνουν συμβάλλοντας στη συντήρηση του ποσοστού η μεταξύ αυτών που κατέχουν την εξουσία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Η Δύναμη της Ηλιθιότητας

Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πώς η κοινωνική, πολιτική και θεσμική ισχύς μεγεθύνει το καταστρεπτικό δυναμικό ενός ηλίθιου ανθρώπου. Αλλά πρέπει και να εξηγήσουμε και να αντιληφθούμε τι ακριβώς είναι αυτό που καθιστά ένα ηλίθιο άτομο τόσο επικίνδυνο για τους άλλους ανθρώπους – ή, με άλλα λόγια, σε τι συνίσταται η δύναμη της ηλιθιότητας. Στην ουσία, οι ηλίθιοι άνθρωποι είναι επικίνδυνοι και επιβλαβείς επειδή οι λογικοί άνθρωποι δυσκολεύονται να συλλάβουν και να κατανοήσουν την παράλογη συμπεριφορά. Ένα ευφυές άτομο πιθανά να κατανοήσει τη λογική ενός κακοποιού. Οι πράξεις των κακοποιών ακολουθούν ένα σχέδιο με κάποια συλλογιστική – επίβουλη συλλογιστική μεν, αλλά παρ’ όλα αυτά συλλογιστική. Ο κακοποιός επιθυμεί ενεργητικό στο λογαριασμό του. Εφόσον δεν είναι αρκετά έξυπνος ώστε να σχεδιάσει πρακτικές που θα του αποφέρουν όφελος και παράλληλα θα ωφελήσουν κι εσάς, θα παραγάγει το ενεργητικό του προκαλώντας παθητικό στο δικό σας λογαριασμό. Η συμπεριφορά του είναι κατακριτέα, αλλά διέπεται από μία λογική, και ένας λογικός άνθρωπος μπορεί να την προβλέψει. Μπορείς να μαντέψεις πώς θα ενεργήσει ένας κακοποιός, τους κακόβουλους χειρισμούς του και τις υστερόβουλες φιλοδοξίες του και συχνά είναι εφικτό να θωρακίσεις τις άμυνές σου.

Με ένα ηλίθιο άτομο, αυτό είναι παντελώς αδύνατο, όπως εξηγείται από τον Τρίτο Βασικό Νόμο. Ένα ηλίθιο πλάσμα σε κατατρέχει χωρίς λόγο, χωρίς να προσβλέπει σε κάποιο πλεονέκτημα, χωρίς σχέδιο ή μεθόδευση και στις πλέον ακατάλληλες στιγμές και μέρη. Όταν αντιμετωπίζεις ένα ηλίθιο άτομο, βρίσκεσαι ολοκληρωτικά στο έλεός του. Επειδή οι ενέργειες του ηλίθιου ατόμου δε διέπονται από τους νόμους της λογικής, συνεπάγεται ότι: α) η επίθεση, κατά κανόνα, σε βρίσκει απροετοίμαστο, β) ακόμη και όταν κάποιος αντιληφθεί ότι δέχεται επίθεση, αδυνατεί να οργανώσει λογικά αντίμετρα, γιατί η ίδια η επίθεση στερείται λογικής δομής. Το γεγονός πως οι δραστηριότητες και οι ενέργειες του ηλίθιου πλάσματος είναι απόλυτα αλλοπρόσαλλες και παράλογες δεν καθιστά μόνο την άμυνα προβληματική αλλά και την όποια αντεπίθεση εξαιρετικά δύσκολη – σαν να προσπαθείς να στοχεύσεις ένα αντικείμενο που μπορεί να κινηθεί με τις πιο απίθανες και απροσδόκητες κινήσεις. Αυτό είναι που και ο Ντίκενς και ο Σίλερ είχαν κατά νου, όταν ο πρώτος παρέθετε πως «με ηλιθιότητα και καλή πέψη ο άνθρωπος μπορεί να υπομείνει αρκετά» και ο τελευταίος έγραφε πως «ενάντια στην ηλιθιότητα ακόμη και οι Θεοί αγωνίζονται μάταια».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

Ο Τέταρτος Βασικός Νόμος

Το γεγονός pως οι ανήμποροι άνθρωποι, δηλαδή αυτοί που στη μέθοδο υπολογισμού μας εντάσσονται στην περιοχή Α, συνήθως δεν αντιλαμβάνονται πόσο επικίνδυνοι είναι οι ηλίθιοι δεν προκαλεί και μεγάλη έκπληξη. Η αδυναμία τους είναι απλά μία ακόμη εκδήλωση της ανημποριάς τους. Το πραγματικά εκπληκτικό γεγονός ωστόσο είναι πως και οι ευφυείς άνθρωποι και οι κακοποιοί συχνά παραγνωρίζουν την καταστρεπτική δύναμη η οποία είναι σύμφυτη της ηλιθιότητας. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να εξηγηθεί γιατί συμβαίνει κάτι τέτοιο, και το μόνο που μπορούμε να σχολιάσουμε είναι πως οι ευφυείς άνθρωποι, αλλά και οι κακοποιοί, συχνά όταν έρχονται αντιμέτωποι με ηλίθια άτομα κάνουν το λάθος να ενδίδουν σε αισθήματα αυταρέσκειας και περιφρόνησης, αντί να εκκρίνουν άμεσα επαρκείς ποσότητες αδρεναλίνης και να οργανώσουν τις άμυνές τους. Είναι εύκολο κάποιος να μπει στον πειρασμό και να θεωρήσει ότι ο ηλίθιος άνθρωπος βλάπτει μόνο τον εαυτό του, αλλά έτσι συγχέει την ηλιθιότητα με την ανημποριά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποιος μπορεί να μπει στον πειρασμό να σχετιστεί με ένα ηλίθιο άτομο ώστε να το χρησιμοποιήσει για την επίτευξη των στόχων του. Ένας τέτοιος χειρισμός δεν μπορεί παρά να έχει καταστροφικές συνέπειες γιατί α) βασίζεται σε μία απόλυτη παρεξήγηση της στοιχειώδους φύσης της ηλιθιότητας και β) παρέχει στο ηλίθιο άτομο διευρυμένο πεδίο δράσης για την εξάσκηση των χαρισμάτων του.

Ορισμένοι τρέφουν ελπίδες πως μπορούν να χειραγωγήσουν τους ηλίθιους και ως ένα βαθμό κάποιοι μπορεί και να το κατορθώσουν. Όμως, λόγω της αλλοπρόσαλλης συμπεριφοράς των ηλιθίων, είναι αδύνατον να προβλεφθούν όλες οι πράξεις και οι αντιδράσεις ενός ηλίθιου ατόμου και αργά ή γρήγορα θα συντρίβουν από τις απρόβλεπτες ενέργειες του ανόητου συνεταίρου. Τα παραπάνω συνοψίζονται σαφώς στον Τέταρτο Βασικό Νόμο που δηλώνει πως: «Οι μη ηλίθιοι άνθρωποι πάντα υποτιμούν την καταστροφική ισχύ των ηλίθιων ατόμων. Συγκεκριμένα, οι μη ηλίθιοι άνθρωποι συνέχεια παραβλέπουν πως η συναναστροφή και/ή ο συγχρωτισμός με ηλίθια άτομα απαρέγκλιτα αποδεικνύεται μοιραίο λάθος, ανεξάρτητα από τη χρονική στιγμή, την τοποθεσία και τις συνθήκες». Μέσα στους αιώνες και στις χιλιετίες, στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή, αναρίθμητα άτομα δεν έδωσαν τη δέουσα σημασία στον Τέταρτο Βασικό Νόμο και αυτή η αβλεψία έχει στοιχίσει στην ανθρωπότητα ανυπολόγιστες απώλειες.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX

Μακροανάλυση και ο Πέμπτος Βασικός Νόμος

Ο προβληματισμός στο τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου προσφέρεται για μία μακροσκοπικού τύπου ανάλυση όπου, αντί να εξετάζουμε το ατομικό συμφέρον, εξετάζουμε το συμφέρον της κοινωνίας, που σε αυτό το πλαίσιο εκλαμβάνεται ως το αλγεβρικό άθροισμα των προσωπικών περιπτώσεων. Η πλήρης κατανόηση του Πέμπτου Βασικού Νόμου είναι αναγκαία για την πραγματοποίηση της ανάλυσης. Ας μας επιτραπεί να προσθέσουμε παρενθετικά σε αυτό το σημείο πως, από τους Πέντε Βασικούς Νόμους, ο Πέμπτος είναι ο γνωστότερος και το συμπέρασμά του παρατίθεται πολύ συχνά. Ο Πέμπτος Βασικός Νόμος δηλώνει πως: «Ο ηλίθιος άνθρωπος είναι το πιο επικίνδυνο είδος ανθρώπου». Το πόρισμα που προκύπτει από τον Πέμπτο Βασικό Νόμο είναι ότι: «Ο ηλίθιος άνθρωπος είναι πιο επικίνδυνος από τον κακοποιό». Η διατύπωση του Νόμου και του πορίσματός του βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της μικροανάλυσης. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως όμως, ο Νόμος και το πόρισμά του έχουν εκτεταμένες επιπτώσεις μακροσκοπικού τύπου. Το βασικό σημείο που δεν πρέπει να μας διαφεύγει είναι αυτό: το αποτέλεσμα της δράσης ενός απόλυτου κακοποιού (που παριστάνεται στη γραμμή ΟΜ της εικόνας 2) είναι καθαρά και απλά μία αναδιανομή πλούτου και/ή ευδαιμονίας. Ύστερα από την πράξη ενός τέλειου κακοποιού, ο κακοποιός έχει ένα θετικό πρόσημο στο λογαριασμό του που είναι ευθέως ανάλογο με την αρνητική απόλυτη τιμή που προκάλεσε σε ένα άλλο άτομο. Η κοινωνία, ως σύνολο, ούτε ωφελείται ούτε ζημιώνεται. Αν όλα τα μέλη μίας κοινωνίας ήταν απόλυτοι κακοποιοί, τότε η κοινωνία θα παρέμενε στάσιμη, αλλά δε θα υπήρχαν μεγάλες καταστροφές. Όλη η ενέργεια θα αναλωνόταν σε μαζικές αναδιανομές πλούτου και ευδαιμονίας προς όφελος εκείνων που θα επέλεγαν να δράσουν. Αν όλα τα μέλη μιας κοινωνίας δρούσαν τακτικά με μία σειρά, τότε όχι μόνο η κοινωνία ως σύνολο αλλά και τα άτομα που την αποτελούν θα βρίσκονταν σε μία απόλυτα σταθερή κατάσταση χωρίς αλλαγές. Όταν έχουμε να κάνουμε με ηλίθιους ανθρώπους, η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Οι ηλίθιοι άνθρωποι προκαλούν ζημίες σε άλλους ανθρώπους, χωρίς αντιστάθμιση κερδών στο δικό τους λογαριασμό. Συνεπώς η κοινωνία ως σύνολο ζημιώνεται. Το σύστημα αναφοράς, όπως αποτυπώνεται στα βασικά διαγράμματα, δείχνει πως ενώ όλες οι πράξεις των ατόμων που τοποθετούνται δεξιά της γραμμής ΠΟΜ (βλέπε εικόνα 3) συνεισφέρουν, αν και σε διαφορετικό βαθμό, στην ευημερία μιας κοινωνίας, οι πράξεις όλων των ατόμων που τοποθετούνται αριστερά της ίδιας γραμμής ΠΟΜ επιφέρουν την παρακμή της. Με άλλα λόγια οι ανήμποροι με στοιχεία ευφυΐας (περιοχή Α, οι κακοποιοί με στοιχεία ευφυΐας (περιοχή ΚΕ) και πάνω από όλους οι ευφυείς (περιοχή Ε) όλοι συμβάλλουν, αν και σε διαφορετικό βαθμό, στην περαιτέρω βελτίωση των συνθηκών μίας κοινωνίας. Αντίθετα, οι κακοποιοί με χαρακτηριστικά ηλιθιότητας (περιοχή ΚΗ) και οι ανήμποροι με χαρακτηριστικά ηλιθιότητας (περιοχή Α^ καταφέρνουν να προσθέτουν στις^ απώλειες που προκαλούν οι ηλίθιοι άνθρωποι, αυξάνοντας έτσι την εκφυλιστική και καταστροφική δύναμη της τελευταίας ομάδας.

Διάγραμμα 3

Όλα αυτά οδηγούν σε ορισμένες σκέψεις αναφορικά με την αποδοτικότητα των κοινωνιών. Σύμφωνα με το Δεύτερο Βασικό Νόμο, το ποσοστό των ηλίθιων ανθρώπων είναι μία σταθερά η που δεν εξαρτάται από το χώρο, το χρόνο, τη φυλή, την τάξη ή οποιαδήποτε άλλη κοινωνικο-πολιτισμική ή ιστορική μεταβλητή. Θα ήταν σοβαρό σφάλμα να θεωρήσουμε πως ο αριθμός των ηλίθιων ανθρώπων σε μία φθίνουσα κοινωνία είναι μεγαλύτερος από εκείνον σε μία κοινωνία που προοδεύει. Και οι δύο τύποι των κοινωνιών μαστίζονται από το ίδιο ποσοστό ηλίθιων ατόμων. Η διαφορά μεταξύ των δύο κοινωνιών είναι πως σε μία κοινωνία που δεν αποδίδει: α) παρέχεται η δυνατότητα στα ηλίθια μέλη της κοινωνίας να αναλάβουν περισσότερες δραστηριότητες και να προβούν σε περισσότερες ενέργειες, β) μετατρέπεται η σύνθεση του μη ηλίθιου τομέα, με μείωση του πληθυσμού στις περιοχές Ε, Αε και ΚΕ και ανάλογη αύξηση του πληθυσμού των περιοχών ΑΗ και ΚΗ. Αυτή η θεωρητική υπόθεση επιβεβαιώνεται επαρκώς με διεξοδική ανάλυση περιπτώσεων από την Ιστορία. Μάλιστα η ιστορική ανάλυσή μας επιτρέπει να επαναδιατυπώσουμε τα θεωρητικά συμπεράσματα με πιο αντικειμενικό τρόπο και πιο παραστατικές λεπτομέρειες.

Είτε εξετάσουμε την κλασική, τη μεσαιωνική, τη σύγχρονη ή την τωρινή εποχή, το εντυπωσιακό γεγονός είναι πως οποιαδήποτε χώρα, η οποία προοδεύει, διαθέτει το αναπόφευκτο ποσοστό η ηλίθιων ατόμων. Ωστόσο οι χώρες που προοδεύουν διαθέτουν επίσης και ένα ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό ευφυών ατόμων, τα οποία κατορθώνουν να κρατούν το ποσοστό η υπό έλεγχο και παράλληλα παράγουν αρκετά κέρδη για τον εαυτό τους και για τα άλλα μέλη του κοινωνικού συνόλου ώστε να διασφαλίζεται η πρόοδος. Σε μία χώρα που έχει πάρει την κάτω βόλτα, το ποσοστό των ηλίθιων ανθρώπων εξακολουθεί να ισούται με η· ωστόσο στον υπόλοιπο πληθυσμό παρατηρείται μεταξύ αυτών που κατέχουν την εξουσία μία δραματική εξάπλωση του πληθυσμού των κακοποιών με καλπάζουσα ηλιθιότητα (υποπεριοχή ΚΗ του τεταρτημόριου Κ στην εικόνα 3) και μεταξύ όσων δε μετέχουν στην εξουσία μία εξίσου ανησυχητική αύξηση του πληθυσμού των ανήμπορων ατόμων (περιοχή Α στο βασικό διάγραμμα). Τέτοιες μεταβολές στη σύνθεση του μη ηλίθιου πληθυσμού αναπόφευκτα ενισχύουν την καταστροφική δύναμη του ποσοστού η και καθιστούν την παρακμή αναπόφευκτη. Και η χώρα πάει κατά διαόλου.

Franz Kafka – Μπροστά στο Νόμο

Μπροστά στο νόμο στέκει ένας θυρωρός, σ’ αυτό το θυρωρό έρχεται ένας χωρικός και ζητά να μπει μέσα. Μα ο θυρωρός λέει πως δεν μπορεί να τον αφήσει τώρα να μπει. Ο άνθρωπος συλλογιέται και ύστερα ρωτά μήπως θα μπορούσε να μπει αργότερα. « Ίσως », λέει ο θυρωρός, «τώρα όμως όχι». Μα η πύλη είναι ανοιχτή όπως πάντα και καθώς παραμερίζει ο θυρωρός, σκύβει ο άνθρωπος, για να κοιτάξει μέσα από την πύλη. Μόλις το αντιλήφθηκε αυτό ο θυρωρός, γελάει και λέει : «Αν τόσο σε σκανδαλίζει η πύλη, δοκίμασε να μπεις, μ ‘ όλο που σου το απαγόρεψα. Πρόσεξε όμως: είμαι δυνατός. Και δεν είμαι παρά ο έσχατος απ ‘ όλους τους θυρωρούς. Από αίθουσα σε αίθουσα είναι κι άλλοι θυρωροί, ο ένας πιο δυνατός από τον άλλο. Τη θέα του τρίτου ούτ’ εγώ καλά καλά μπορώ να την αντέξω». Τέτοιες δυσκολίες δεν τις περίμενε ο χωρικός. Ο νόμος ωστόσο πρέπει να’ ναι στον καθένα και πάντα προσιτός, σκέφτεται, και καθώς τώρα κοιτάζει προσεχτικά τον θυρωρό, τυλιγμένο στο γούνινο πανωφόρι του, με τη μεγάλη σουβλερή του μύτη, με τη μακριά, αραιή, μαύρη, τατάρικη γενειάδα, αποφασίζει πως είναι καλύτερα να περιμένει μέχρι να πάρει την άδεια να μπει. Ο θυρωρός του δίνει ένα σκαμνί και τον αφήνει να καθίσει πλάι στην πύλη. Εκεί δα κάθεται μέρες και χρόνια. Κάνει πολλές προσπάθειες να του επιτρέψουν να μπει και κουράζει τον θυρωρό με τα παρακάλια του. Ο θυρωρός του κάνει συχνά μικρές ερωτήσεις, τον ρωτάει για τον τόπο του και για πολλά άλλα. Μα οι ερωτήσεις του είναι αδιάφορες, όπως αυτές που κάνουν οι μεγαλοκύριοι και στο τέλος του λέει πάντα πως δεν μπορεί ακόμα να τον αφήσει να μπει. Ο άνθρωπος, που ήταν καλά εφοδιασμένος για το ταξίδι του, τα ξοδεύει όλα, ακόμη κι ό, τι πολύτιμο είχε, για να εξαγοράσει τον θυρωρό. Εκείνος τα δέχεται βέβαια όλα κι έπειτα λέει : «Τα δέχομαι μόνο και μόνο για να μη νομίσεις πως παράλειψες τίποτα». Όλα αυτά τα πολλά χρόνια ο άνθρωπος παρατηρεί το θυρωρό αδιάκοπα. Απολησμονάει τους άλλους θυρωρούς κι αυτός ο πρώτος τού φαίνεται το μοναδικό εμπόδιο για να μπει στο νόμο. Καταριέται την κακή του τύχη. Τα πρώτα χρόνια χωρίς συγκρατημό και δυνατά, αργότερα, όσο γερνάει, μουρμουρίζει μόνο. Αρχίζει να ξεμωραίνεται και, μια και μελετώντας χρόνια το θυρωρό γνώρισε και τους ψύλλους του γούνινου γιακά του, παρακαλεί και τους ψύλλους να τον βοηθήσουν και ν’ αλλάξουν τη γνώμη του θυρωρού. Τέλος, εξασθενίζει το φως του και δεν ξέρει αν γύρω του στ’ αλήθεια σκοτεινιάζει, ή αν μοναχά τα μάτια του τον απατούν. Ωστόσο, τώρα διακρίνει μέσα στο σκοτάδι μια λάμψη, που ξεχύνεται άσβεστη μέσα από του νόμου την πύλη. Δεν έχει πια πολλή ζωή. Πριν από το θάνατό του σμίγουν οι πείρες όλης του της ζωής σε ένα ερώτημα, που ποτέ ως τα τώρα δεν είχε βάλει στο θυρωρό. Του γνέφει, γιατί δεν μπορεί πια ν ‘ ανασηκώσει το ξυλιασμένο κορμί του. Ο θυρωρός πρέπει να σκύψει πολύ κοντά του, γιατί ο άνθρωπος έχει πολύ μαζέψει. «Τι θες ακόμα να μάθεις;» ρωτάει ο θυρωρός, «είσαι αχόρταγος…». «Όλοι αγωνίζονται για το νόμο», λέει ο άνθρωπος, «πώς γίνεται να μην έχει ζητήσει όλα αυτά τα χρόνια κανένας άλλος εκτός από μένα να μπει;» Ο θυρωρός νιώθει πως ο άνθρωπος είναι πια στο τέλος του κι επειδή χάνεται η ακοή του, φωνάζει στ ’ αυτί του μ ’ όλη τη δύναμη της φωνής του για να τον ακούσει : «Κανένας άλλος δε μπορούσε να γίνει δεκτός εδώ, γιατί η είσοδος ήταν για σένα προορισμένη. Πηγαίνω τώρα να την κλείσω.»

Η αποτυχία της Ελληνικής Οικονομίας

Γιατί απέτυχε η ελληνική οικονομία; Γιατί χρεωκοπήσαμε; Και τι πρέπει να γίνει για να συνέλθουμε; Πολύ ηθικολογήσαμε τα τελευταία χρόνια. Η ηθικολογία όμως δε λύνει τα προβλήματα. Ίσως ανακουφίζει ψυχολογικά αλλά μέχρις εκεί. Από την άλλη πλευρά, αν δεν διαπιστωθεί η αιτία της αποτυχίας του οικονομικού υποδείγματος δεν πρόκειται να δοθεί και η σωστή θεραπεία. Πως θα καταρτισθεί αυτό το περιβόητο εθνικό σχέδιο αν δε γνωρίζουμε τι μας έριξε στα βράχια? Γιατί η ελληνική οικονομία δεν είναι ανταγωνιστική? Γιατί δεν αυξάνουν οι εξαγωγές? Πολλοί υποστηρίζουν, και όχι αδίκως κατά την άποψή μου, ότι η ανεξέλεγκτη δημοσιονομική επέκταση, αυτό που ονομάζω ελληνικό ψευδο-Κεϋνσιανισμό, ήταν η αιτία της χρεωκοπίας. Όντας μη οικονομολόγος αλλά κάποιος που έχει μάθει εργάζεται με επεξεργασία δεδομένων και τήρηση προδιαγραφών, δεν μου αρκούν οι δοξασίες. Φυσικά αυτό αποτελεί υλικό συγγραφής τόμων και όχι συνοπτικού άρθρου. Σταχυολόγησα κάποιες μελέτες ειδικών και τις παρουσιάζω συνοπτικά για χάριν της δημόσιας συζήτησης. Θα επανέλθουμε.

Η αποτυχία του ελληνικού υποδείγματος

Η τραγική αποτυχία της ελληνικής οικονομίας, είχε τις ρίζες της στην ακολουθούμενη, ήδη από το 1949 οικονομική πολιτική. Δεν θα έφθανε, όμως, ποτέ στην χρεοκοπία εάν, μέσα στις συνθήκες της πρώτης περιόδου της ΟΝΕ, δεν παραβιάζονταν, με τόσο ανόητο τρόπο, όλοι οι όροι ευστάθειας της αναπτυξιακής ισορροπίας. Βέβαια, προς την ίδια κατεύθυνση συνέβαλε και ο γενικός παραλογισμός που παρατηρήθηκε διεθνώς -δηλαδή η ευήθεια των δανειστών που δάνειζαν την Ελλάδα με επιτόκια Γερμανίας- και προξένησε την κρίση σε όλη την Νότια Ευρώπη και σε όλη την ευρωζώνη. Παρ’ ότι, λοιπόν, η κρίση στην Ελλάδα είναι διαφορετική από της Πορτογαλίας ή της Ιρλανδίας διότι –στην χώρα μας- πρόκειται για μια εκτεταμένη διαρθρωτική κατάρρευση η οποία δεν επιδέχεται επιδιορθώσεις αλλά απαιτεί συνολική ανοικοδόμηση της οικονομίας, ο μηχανισμός με τον οποίον εκδηλώθηκε σε όλες τις χώρες τού Νότου δεν διαφέρει και πολύ. Όταν ο υπερδανεισμός δεν μπορούσε πλέον να συνεχισθεί, η ψευδώνυμη «ανάπτυξη» που είχε δημιουργήσει κατέρρευσε μαζί του: «Η συσσώρευση υπερβολικού χρέους συνεπάγεται συνήθως την μετακίνηση κάποιου μέρους της εγχώριας συνολικής ζήτησης χρονικά προς τα εμπρός, έτσι ώστε η έξοδος από το χρέος να περιλαμβάνει τις περισσότερες από τις αποταμιεύσεις και μειωμένη ζήτηση. Το αρνητικό σοκ δημιουργεί δυσμενείς επιπτώσεις στο τομέα των μη εμπορευσίμων, ο οποίος είναι μεγάλος (περίπου τα δύο τρίτα μιας προηγμένης οικονομίας) και εξαρτάται εξ ολοκλήρου από την εγχώρια ζήτηση. Ως αποτέλεσμα, οι δείκτες της ανάπτυξης και της απασχόλησης πέφτουν κατά την περίοδο της απομόχλευσης».
Φυσικά, η Ελλάδα ζούσε παραβιάζοντας τους όρους αναπτυξιακής ισορροπίας τουλάχιστον από το 1960. Πλην όμως, πότε οι υπάρχουσες ασφαλιστικές δικλείδες τού εθνικού νομίσματος, πότε διάφορες θετικές εξωτερικές περιστάσεις, βοήθησαν να κρατηθεί, τουλάχιστον ως την είσοδο στην ευρωζώνη, μακριά από την καταστροφή. Στην περίοδο 2000-2009, όμως, η παραβίαση -ή μάλλον ο βιασμός- των όρων ισορροπίας ήταν τεραστίων διαστάσεων, και η δυσμενής κατάληξη αναπόφευκτη. Ως συνέπεια των τελείως ακατάλληλων πολιτικών στο δημοσιονομικό και στο νομισματικό επίπεδο, και της «υπερτίμησης» της πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας, η κρίσιμη σχέση «διεθνώς εμπορευσίμων»-«διεθνώς μη εμπορευσίμων» εκτροχιάσθηκε πλήρως. Η «υπερβάλλουσα ζήτηση» (δηλαδή η ανεξέλεγκτη «τόνωση της ενεργού ζητήσεως»), εκτόξευσε στα ύψη τις τιμές της δεύτερης κατηγορίας, η οποία διογκώθηκε στην ελληνική οικονομία σε ακραίο βαθμό, ενώ αντίθετα τα «διεθνώς εμπορεύσιμα» συνέχισαν να συρρικνώνονται όσον αφορά την εγχώριο παραγωγή, και να πληθαίνουν όσον αφορά την εισαγωγή τους, εξακοντίζοντας το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, και μαζί του και το εξωτερικό χρέος, σε δυσθεώρητα ύψη. Παρουσιάστηκε το μοναδικό, ίσως, παγκοσμίως, φαινόμενο να εξειδικευτεί μια εθνική οικονομία στην κατανάλωση εισαγομένων με χρηματοδότηση από δανεικά. Και με βάση αυτό να θεωρεί ότι «αναπτύσσεται» και ότι «συγκλίνει» με τα επίπεδα εισοδήματος της ευρωζώνης(!), πεποίθηση που δεν έχει ακόμη διαγραφεί από την σκέψη της μεγάλης πλειοψηφίας των κάθε είδους περί τα οικονομικά δημοσιολογούντων, δεδομένου πως είτε θεωρούν ότι η «ύφεση» που έφερε το Μνημόνιο θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί με μια πιο «ήπια πολιτική» είτε πως η περίοδος της πενίας τελειώνει πλέον και η χώρα θα γυρίσει σύντομα στο επίπεδο ΑΕΠ των 230 δισεκατομμυρίων ευρώ που είχε «πετύχει» το 2008. Μόνο που δεν έχουν αντιληφθεί ότι το ΑΕΠ αυτό δεν αντιστοιχούσε στην παραγωγική της δυνατότητα, δηλαδή στο δυναμικό του τομέα των «διεθνώς εμπορευσίμων», αλλά στην τότε δανειοληπτική ικανότητά της, μέσα στον παραισθητικό παροξυσμό της εποχής, που απλά διόγκωνε προσωρινά τα εισοδήματα και τις λογιστικές τιμές των «διεθνώς μη εμπορευσίμων». Αυτή, όμως, η κατηγορία εμπορευμάτων, στην πραγματικότητα, δεν αντλεί την πραγματική της αξία από τίποτε άλλο παρά μόνο από την παραγωγική ικανότητα της χώρας, στην οποία παραγωγική ικανότητα πολύ λίγο, και μόνο εμμέσως συμμετέχει. Το πραγματικό δυνητικό ΑΕΠ της Ελλάδας βρίσκεται πολύ πιο κοντά στα σημερινά 180 δισεκατομμύρια, παρά στα 230 του 2009. Η «ανάπτυξη» που παρατηρήθηκε στην περίοδο 2000-2009 στην Ελλάδα στηριγμένη στην «επεκτατική δημοσιονομική πολιτική» ήταν απλώς μια οφθαλμαπάτη, μια ψευδαίσθηση στην οποία, όμως, πολλοί συνεχίζουν να ζουν ακόμη και σήμερα. Στην πραγματικότητα, όχι μόνο δεν υπήρξε ανάπτυξη αλλά εκείνο που υπήρξε ήταν καταστροφή κοινωνικού πλούτου και παραγωγικού δυναμικού. [1]

Η εσωτερική υποτίμηση

Σε μια οικονομία, λοιπόν, με διευρυνόμενα δημοσιονομικά ελλείμματα, τείνουν να διογκώνονται οι κλάδοι διεθνώς μη εμπορεύσιμων αγαθών (υπηρεσίες κυρίως) και να συρρικνώνονται οι κλάδοι διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών (εξαγωγές και υποκατάστατα εισαγωγών). Ο λόγος είναι ότι η αύξηση της εγχώριας ζήτησης σε σχέση με το εισόδημα επιδρά αυξητικά στις τιμές των μη εμπορεύσιμων (ενώ οι τιμές των εμπορεύσιμων παραμένουν σταθερές μιας και καθορίζονται διεθνώς) και αυξάνει η σχετική κερδοφορία στα μη εμπορεύσιμα. Δημιουργείται, έτσι, σταδιακά μια μετατόπιση της παραγωγής από τα εμπορεύσιμα στα μη εμπορεύσιμα και εμφανίζεται ένα έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αυτό σημαίνει ότι η οικονομία δανείζεται στο εξωτερικό και καταναλώνει περισσότερο από όσο της επιτρέπει το παραγόμενο εισόδημα. Προκαλείται, έτσι, μια συνεχής αύξηση του χρέους. Σε κάποιο χρονικό σημείο, έρχεται η στιγμή που αυτή η διαδικασία πρέπει να αναστραφεί και η οικονομία να δημιουργήσει πλεονάσματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών για να μπορέσει να εξυπηρετηθεί το χρέος. Η αναπροσαρμογή αυτή της οικονομίας απαιτεί τη μείωση της ζήτησης, μια μείωση δηλαδή των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, που με τη σειρά της θα προκαλέσει μετατόπιση της παραγωγής από τα μη εμπορεύσιμα στα εμπορεύσιμα. για να γίνει, όμως, αυτό, πρέπει να αυξηθούν οι τιμές των εμπορεύσιμων σε σχέση με τα μη εμπορεύσιμα, μία πραγματική υποτίμηση της ισοτιμίας δηλαδή, ή, διαφορετικά, μια βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Με την Ελλάδα, όμως, στο ευρώ, η αύξηση της εγχώριας τιμής των εμπορεύσιμων μέσω μιας υποτίμησης της ισοτιμίας του εθνικού νομίσματος, δεν είναι δυνατή. Συνεπώς, η πραγματική υποτίμηση της ισοτιμίας πρέπει να γίνει κυρίως μέσω μείωσης των τιμών στα μη εμπορεύσιμα. Αυτό είναι που αποκαλείται και εσωτερική υποτίμηση.
Το θέμα οικονομικής πολιτικής που τίθεται σε μια τέτοια περίπτωση είναι, βεβαίως, η χρονική διάσταση της προσαρμογής. Η πτώση των τιμών δεν είναι στιγμιαία. Συνήθως παίρνει πολύ χρόνο, επειδή οι μισθοί (η κύρια συνιστώσα του κόστους που μπορεί να επηρεασθεί) δεν πέφτουν εύκολα δεδομένου του ισχύοντος κοινωνικού συμβολαίου και της δύναμης που ασκούν τα συνδικάτα για την προστασία των συμφερόντων όσων έχουν δουλειά. Τα ίδια αυτά συνδικάτα αδιαφορούν για τους ανέργους που δημιουργούνται από την έλλειψη ταχύτητας προσαρμογής, το γνωστό πρόβλημα ασυμμετρίας όσων είναι εντός και όσων είναι εκτός των τειχών. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι διογκώνεται η ανεργία, καθώς πέφτει η παραγωγή στα μη εμπορεύσιμα αλλά δεν γίνεται μετατόπιση πόρων προς τα εμπορεύσιμα .
Και δεν είναι μόνο θέμα ταχύτητας προσαρμογής των σχετικών τιμών. Τίθενται, επίσης, θέματα αναδιανεμητικής δικαιοσύνης μεταξύ γενεών και κοινωνικών ομάδων. Η ανεργία δεν αποτελείται από ανέργους γενικά και αόριστα (που είναι ήδη στο 27% του εργατικού δυναμικού), αλλά από άνεργους νέους (47% του εργατικού δυναμικού στις ηλικίες 20-29 ετών), μακροχρόνιους ανέργους (71% των ανέργων), από τους οποίους μάλιστα οι 3 στους 4 είναι άνω των 50 ετών, κ.ο.κ. κ αι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πλήττονται οι αυτοαπασχολούμενοι (που απασχολούνται κυρίως σε μη εμπορεύσιμους κλάδους και αποτελούν το 37% του συνόλου των απασχολουμένων και το 48% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού). Πλήττονται επίσης οι συνεπείς φορολογούμενοι που είναι κυρίως οι μισθωτοί (63% των απασχολουμένων) και οι συνταξιούχοι (22% του πληθυσμού άνω των 15 ετών). Οι συνταξιούχοι, βεβαίως, δεν μετακινούνται παρά μόνον εάν αναγκασθούν, λόγω ένδειας, να ξαναμπούν στην αγορά εργασίας. Η προσαρμογή, λοιπόν, είναι ένας κοινωνικός γολγοθάς σε ένα σκηνικό που δεν προβλέπεται ανάσταση την τρίτη ημέρα του δράματος, μιας και σε αυτή την περίπτωση η θεία παρέμβαση θα πρέπει μάλλον να αποκλείεται. [2]

Η χαμηλή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας.

Η χαμηλή (και επιδεινούμενη) διεθνής ανταγωνιστικότητα της εγχώριας οικονομίας προσδιορίστηκε κατά κύριο λόγο από την πολιτική της μεγιστοποίησης της εγχώριας ζήτησης και δαπάνης σε κάθε περίοδο, με εκμετάλλευση κάθε δυνατότητας που είχε η χώρα για προσφυγή σε δανεισμό από το εξωτερικό με συνεχή αύξηση των πλεονασμάτων στον λογαριασμό κεφαλαίων (ΛΚ) του ελληνικού ισοζυγίου πληρωμών. Ιδιαίτερα δε μετά την ένταξη της χώρας στη ζώνη του ευρώ, θεωρήθηκε ότι ο περιορισμός για διατήρηση βιώσιμων πλεονασμάτων στο ΛΚ (ελλειμμάτων στο ΙΤΣ) του ελληνικού ισοζυγίου πληρωμών είχε πια καταργηθεί και ότι το ισοζύγιο πληρωμών δεν ήταν πια εμπόδιο στην προσπάθεια ταχείας αύξησης της εγχώριας δαπάνης για την ικανοποίηση των πολλαπλών αιτημάτων για αυξήσεις μισθών και συντάξεων, της μη ανταγωνιστικής απασχόλησης (ιδιαίτερα στον δημόσιο τομέα) και των παντός είδους παροχών σε κάθε τομέα της οικονομίας, με συνεχή αύξηση των ελλειμμάτων του δημόσιου τομέα. η χώρα είχε πια, στη δεκαετία του 2000, τη δυνατότητα να δανείζεται με εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια (να εκδίδει μακροπρόθεσμα ομόλογα με ελάχιστο περιθώριο κινδύνου από τα αντίστοιχα γερμανικά ομόλογα) και εκμεταλλεύτηκε πλήρως αυτή τη δυνατότητα αυξάνοντας τα ελλείμματα του δημόσιου τομέα στο 15,6% του ΑΕΠ το 2009 και το δημόσιο χρέος στο 129,5% του ΑΕΠ.
Αυτή η πολιτική της υπέρμετρα επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής – με μεγιστοποίηση σε κάθε περίοδο των πλεονασμάτων στο ΛΚ της χώρας – ήταν η πολιτική που οδήγησε στη διατήρηση σε χαμηλά επίπεδα της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας και ιδιαίτερα της ανταγωνιστικότητας των κλάδων της οικονομίας της που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα. οδήγησε επίσης στο πολύ χαμηλό ποσοστό των ελληνικών εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών στο ΑΕΠ της χώρας και μάλιστα σε συσχέτιση με το πολύ υψηλότερο ποσοστό των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών. τ α δημόσια ελλείμματα και ο δανεισμός από το εξωτερικό, σε συνδυασμό με τις σημαντικές εισροές εισοδημάτων στη χώρα από το εξωτερικό μέσω του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της, χρηματοδοτούσαν για δεκαετίες στην Ελλάδα ένα εξαιρετικά υψηλό και συνεχώς αυξανόμενο, και μη βιώσιμο, επίπεδο εγχώριας ζήτησης. Με αυτό τον τρόπο συνέβαλαν στην υπερδιόγκωση των κλάδων της οικονομίας που ήταν προστατευμένοι από τον ανταγωνισμό από το εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένων και της απασχόλησης και των αμοιβών του εργατικού δυναμικού σε αυτούς τους κλάδους και ιδιαίτερα στις υπηρεσίες, τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Οι μεγάλες αυξήσεις των αμοιβών στους προστατευμένους κλάδους διαχέονταν αναπόφευκτα και σε αυξήσεις στις μισθολογικές αμοιβές στους κλάδους που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα, μέσω και της αρτηριοσκληρωτικής λειτουργίας της εγχώριας αγοράς εργασίας έως και το 2010. Οι συνεχείς αυξήσεις στα εγχώρια εισοδήματα, με χρηματοδότησή τους σε μεγάλο βαθμό με δανεισμό από το εξωτερικό, διατηρούσαν σε κερδοφόρα λειτουργία ένα υπέρμετρα μεγάλο πλήθος (σε σχέση με το μέγεθος της χώρας) μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και καταστημάτων και ελεύθερων επαγγελματιών, των οποίων η λειτουργία στηριζόταν όχι στην ανταγωνιστική παραγωγή τους αλλά στο χρήμα που έριχναν στην αγορά οι ελληνικές κυβερνήσεις. Κινητήριος μοχλός της εγχώριας ανάπτυξης ήταν η εγχώρια ζήτηση και τα πλεονάσματα στον λογαριασμό κεφαλαίων και σε άλλα ισοζύγια του ελληνικού ισοζυγίου πληρωμών. Η διεθνής ανταγωνιστικότητα της εγχώριας παραγωγής δεν λαμβανόταν υπόψη. Οι επενδύσεις στον δημόσιο τομέα μπορούσαν να πραγματοποιούνται με σημαντικές υπερτιμολογήσεις, διότι τα χρήματα ήταν διαθέσιμα με τον δανεισμό από το εξωτερικό. Οι επενδύσεις στον ιδιωτικό τομέα προωθούνταν σε μεγάλο βαθμό με τις κρατικές επιχορηγήσεις και εγγυήσεις, οι οποίες παρέχονταν με σχετική ευκολία διότι υπήρχε ο δανεισμός από το εξωτερικό, παρά το ότι οι επενδύσεις αυτές μπορεί να μην ήταν πάντοτε διεθνώς ανταγωνιστικές και βιώσιμες. Συνολικά, η άπλετη διαθεσιμότητα χρηματοδοτικών πόρων στη χώρα με τα πλεονάσματα στο ΛΚ και στα ισοζύγια εισοδηματικών και κεφαλαιακών μεταβιβάσεων συνέβαλε στη λειτουργία της ελληνικής οικονομίας, και ιδιαίτερα των κλάδων της που είναι εκτεθειμένοι στον διεθνή ανταγωνισμό, με χαμηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα. Αυτό δεν ήταν εγγενές χαρακτηριστικό της ελληνικής οικονομίας. Προσδιορίστηκε έως το 2009 κυρίως από την οικονομική πολιτική που είχε πάντοτε (πριν από την κρίση) ως στόχο τη μεγιστοποίηση των πλεονασμάτων στον ΛΚ ακόμη και χωρίς τήρηση των περιορισμών που ήταν αναγκαίοι για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του δημόσιου και του εξωτερικού χρέους της χώρας. [3]

[1] Η παρανόηση περί «ανάπτυξης» και «λιτότητας». Ο πολιτικός λαϊκισμός και ο ρόλος του στην καταστροφή της οικονομίας. Δημήτρης Α. Ιωάννου και Χρήστος Α. Ιωάννου Foreign Affairs 07/11/2014
[2] Ανταγωνιστικότητα και εξωστρέφεια: Προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη. Μιχάλης Μασουράκης, στο συλλογικό τόμο: Ανταγωνιστικότητα για ανάπτυξη: προτάσεις πολιτικής
[3] Διεθνής ανταγωνιστικότητα – ισοζύγιο πληρωμών. Κρίση και ανάπτυξη. Δημήτριος Κ. Μαρούλης, στο συλλογικό τόμο: Ανταγωνιστικότητα για ανάπτυξη: προτάσεις πολιτικής.

Το παράδοξο της δημοκρατίας

Ένας υποστηρικτής του φώναξε κάποτε στον Αντλάι Στήβενσον, σπουδαίο αμερικανό πολιτικό των Δημοκρατικών και υποψήφιο Πρόεδρο της δεκαετίας του 50, «Κυβερνήτη Στήβενσον, όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι είναι μαζί σου!» Και ο Στήβενσον απάντησε: «Αυτό δεν αρκεί. Χρειάζομαι την πλειοψηφία»

Πριν μερικά χρόνια κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το βιβλίο του Μπράϊαν Κάπλαν, «Ο Μύθος του ορθολογικού ψηφοφόρου» το οποίο προκάλεσε πολλές συζητήσεις μεταξύ των πολιτικών επιστημόνων πέραν του Ατλαντικού. Στο βιβλίο αυτό ο Κάπλαν προσπάθησε να δώσει μια εξήγηση στο φαινόμενο της επιλογής κακών πολιτικών από τους ψηφοφόρους. Πολιτικών που «μοιάζουν» καλές αλλά αποδεικνύονται εκ των υστέρων εσφαλμένες. Η κύρια θέση του συγγραφέα είναι ότι πολλοί ψηφοφόροι συμπεριφέρονται με παραλογισμό στην πολιτική σφαίρα και διακατέχονται από προκαταλήψεις σε ότι αφορά τα οικονομικά ζητήματα.

Σύμφωνα με μια κοινά παραδεκτή άποψη, οι άνθρωποι συμπεριφέρονται ορθολογικά και η συστηματική μεροληψία δεν υιοθετείται ως υπόθεση. Ο Κάπλαν δε διαφωνεί με αυτή την άποψη. Οι άνθρωποι σκέφτονται γενικά ορθολογικά όταν πρόκειται να αγοράσουν μια τηλεόραση ή να επιλέξουν μια δουλειά. Αλλά υποστηρίζει ότι δρουν ορθολογικά γιατί σε προσωπικό επίπεδο η λάθος επιλογή θα έχει κόστος. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, όπως είναι οι εκλογές, είναι ουσιαστικά ανέξοδο για το μεμονωμένο άτομο να παραμείνει αμετακίνητο στις προκαταλήψεις και στις πεποιθήσεις του. Για τον ορθολογικά αδαή ψηφοφόρο αν το να πιστεύει σε μια πεποίθηση είναι ανέξοδο, τότε είναι και ορθολογικό, ακόμα κι αν η πεποίθηση είναι εσφαλμένη. Για πολλούς ανθρώπους η αναγκαιότητα να σκεφτούν είναι μια επίπονη διαδικασία γι αυτό και την αποφεύγουν. Αφού οι πολιτικές πεποιθήσεις-αυταπάτες είναι δωρεάν, ο εκλογέας τις καταναλώνει μέχρι να φτάσει σε ένα σημείο κορεσμού, πιστεύοντας ό,τι τον κάνει να νοιώθει καλά. Ο Κάπλαν προχωράει πέρα από την έννοια του ορθολογικά αδαή ψηφοφόρου, στον επιλεκτικά παράλογο ψηφοφόρο ο οποίος επιλέγει πολιτικούς και πολιτικές που αντικατοπτρίζουν τα στερεότυπα και τις προλήψεις του. Και οι πολιτικοί αντιστρόφως κάνουν ό,τι μπορούν για να ικανοποιούν αυτές τις φαντασιώσεις. Το κόστος των προκαταλήψεων και της «άγνοιας» το πληρώνουν όλοι.

Ας δούμε ένα απόσπασμα από την εισαγωγή.

«Σε μια ολοκληρωτική διακυβέρνηση η πολιτική είναι τις περισσότερες φορές άθλια αλλά σπάνια ακατανόητη. Το χτίσιμο του Τείχους του Βερολίνου ξεσήκωσε παγκόσμια κατακραυγή αλλά ελάχιστοι αναρωτήθηκαν, «Τι να σκέφτονται οι ηγέτες της Ανατολικής Γερμανίας;». Αυτό ήταν προφανές: ήθελαν να συνεχίσουν να έχουν τον έλεγχο των υπηκόων τους οι οποίοι έφευγαν μαζικά προς την άλλη πλευρά. Το Τείχος του Βερολίνου είχε κάποια μειονεκτήματα για την κυβερνώσα ελίτ. Έβλαψε π.χ. τον τουρισμό καθιστώντας δυσκολότερη την εισροή σκληρού νομίσματος που ήταν αναγκαίο για την εισαγωγή πολυτελών αγαθών από τη Δύση. Αλλά συνυπολογίζοντας όλα τα δεδομένα, το Τείχος προστάτεψε τα συμφέροντα των εκλεκτών μελών του κόμματος.

Δεν αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη γιατί η δημοκρατία αποτελεί πανάκεια. Η ιστορία των ολοκληρωτικών καθεστώτων δημιουργεί την εντύπωση ότι οι κακές πολιτικές υπάρχουν επειδή τα συμφέροντα των κυριάρχων και των κυριαρχούμενων αποκλίνουν. Μια απλή λύση στο πρόβλημα αυτό είναι η ταυτοποίηση κυριάρχων και κυριαρχούμενων, φέρνοντας «το λαό στην εξουσία». Αν κατόπιν ο λαός αποφασίσει να εκχωρήσει τη λήψη αποφάσεων σε πολιτικούς πλήρους απασχόλησης δεν έχει και τόση σημασία αφού όποιος πληρώνει τα βιολιά διαλέγει και το τραγούδι.

Εντούτοις, αυτή η αισιόδοξη θεώρηση του δημοκρατικού πολιτεύματος έρχεται συχνά σε αντίθεση με τα πραγματικά γεγονότα. Οι δημοκρατίες πολλές φορές υιοθετούν πολιτικές οι οποίες είναι επιβλαβείς για τους περισσότερους ανθρώπους. Θεωρητικά η δημοκρατία είναι το προπύργιο έναντι όλων των κοινωνικά επιβλαβών πολιτικών αλλά στην πράξη τους παρέχει ένα ασφαλές λιμάνι.

Πως μπορεί να εξηγηθεί αυτό το παράδοξο της δημοκρατίας; Μια απάντηση είναι ότι οι «εκπρόσωποι» του λαού έχουν αντιστρέψει την κατάσταση προς όφελός τους. Οι εκλογές μπορεί να είναι ασθενέστερος αποτρεπτικός παράγοντας ανάρμοστων συμπεριφορών απ’ ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως, καθιστώντας πιο σημαντική την ικανοποίηση ειδικών συμφερόντων αντί του κοινού καλού. Μια δεύτερη απάντηση, συμπληρωματική της πρώτης, είναι ότι οι ψηφοφόροι έχουν πλήρη άγνοια για τα πολιτικά δρώμενα. Δε γνωρίζουν ποιοι είναι οι εκπρόσωποί τους, ούτε και τι κάνουν. Το γεγονός αυτό δελεάζει τους πολιτικούς να προωθούν την προσωπική τους ατζέντα και να πωλούν εαυτούς σε διάφορους «χορηγούς».

Μια εκ διαμέτρου αντίθετη θεώρηση είναι η άρνηση του γεγονότος ότι η λειτουργία της δημοκρατίας είναι προβληματική. Οι ένθερμοι υποστηρικτές της επάρκειας των δημοκρατικών θεσμών ισχυρίζονται ότι το κοινό έχει πάντα δίκιο και οι «ειδήμονες» άδικο. (σημ. Ο «σοφός» λαός που πάντα αποφασίζει σωστά κλπ). Αυτή είναι μια απλή και έντιμη μεν, επικίνδυνη δε θεώρηση των πραγμάτων. Μια ασφαλέστερη και λιγότερο απλοϊκή πρακτική των υποστηρικτών της ορθής λειτουργίας της δημοκρατίας είναι να βρίσκουν κενά στους υποτιθέμενους μηχανισμούς που οδηγούν σε αποτυχημένες πολιτικές στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης. Οι πιο ευφυείς θιασώτες της αποτελεσματικότητας της δημοκρατικής διακυβέρνησης συνήθως επιλέγουν αυτή την ασφαλέστερη οδό.

Γιατί όμως οι δημοκρατίες αποτυγχάνουν? Η κεντρική ιδέα την οποία υποστηρίζω είναι ότι οι ψηφοφόροι είναι κάτι χειρότερο από αδαείς· είναι με μια λέξη «παράλογοι» και ψηφίζουν αναλόγως. Οι οικονομολόγοι και η γνωστική ψυχολογία υποθέτουν συνήθως ότι ο κάθε άνθρωπος «επεξεργάζεται» τις εισερχόμενες πληροφορίες στο μέγιστο των δυνατοτήτων του. Αλλά η κοινή λογική λέει ότι τα συναισθήματα και οι ιδεολογίες – όχι απλά τα γεγονότα ή η επεξεργασία τους – κυβερνούν την ανθρώπινη φύση. Οι αντιλήψεις π.χ. περί προστατευτισμού είναι δύσκολο να εκριζωθούν γιατί μοιάζουν καλές. Όταν οι ψηφοφόροι ψηφίζουν υπό την επίδραση εσφαλμένων πεποιθήσεων οι οποίες μοιάζουν καλές (σημ. κατ’ αναλογία «λεφτά υπάρχουν», «επανίδρυση του κράτους», «εκσυγχρονισμός» ,κλπ), το δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης παράγει επίμονα επιβλαβείς πολιτικές. Όπως λέει και ένα παλιό σλόγκαν των προγραμματιστών: Σκουπίδια βάζεις, σκουπίδια βγάζεις.

Ο καθολικός παραλογισμός δεν χτυπά μόνο τη δημοκρατία αλλά όλους τους ανθρώπινους θεσμούς. Μια κριτική υπόθεση αυτού του βιβλίου είναι ότι ο παραλογισμός, όπως και η άγνοια, είναι επιλεκτικός. Από συνήθεια εξοστρακίζουμε ανεπιθύμητες πληροφορίες για θέματα που δεν μας ενδιαφέρουν. Κατά τον ίδιο τρόπο «κλείνουμε το διακόπτη» των ορθολογικών μας δυνατοτήτων όταν δεν μας ενδιαφέρει η αλήθεια για συγκεκριμένα ζητήματα. Οι οικονομολόγοι υποστήριζαν για πολύ καιρό ότι η άγνοια των ψηφοφόρων αποτελεί μια προβλέψιμη απόκριση της ασημαντότητας της μιας ψήφου. Γιατί να μελετήσει κάποιος ζητήματα για τα οποία δεν μπορεί να αλλάξει το αποτέλεσμα? Γενικεύοντας ακόμα περισσότερο θα έλεγα, γιατί να ελέγξει κάποιος τις αυθόρμητες συναισθηματικές και ιδεολογικές του αντιδράσεις αν δεν μπορεί να αλλάξει το αποτέλεσμα?

Σύμφωνα με την αφελή θεώρηση περί δημοσίου συμφέροντος, η δημοκρατία λειτουργεί επειδή κάνει αυτό που θέλουν οι ψηφοφόροι. Σύμφωνα με την άποψη των σκεπτικιστών για τη λειτουργία της δημοκρατίας, αποτυγχάνει επειδή δεν κάνει αυτό που επιθυμούν οι ψηφοφόροι. Κατά τη δική μου άποψη η δημοκρατία αποτυγχάνει γιατί κάνει αυτό που θέλουν οι ψηφοφόροι. Ένας παράλογος ψηφοφόρος δεν βλάπτει μόνο τον εαυτό του. Βλάπτει επίσης και κάθε άλλον ο οποίος επηρεάζεται από τις εσφαλμένες πολιτικές.

Όταν όμως καταγράφουμε τις αποτυχίες της δημοκρατίας πρέπει να έχουμε κατά νου κάποια πράγματα. Εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων που ζουν σε δημοκρατικά πολιτεύματα απολαμβάνουν πρωτόγνωρα επίπεδα ζωής. Τα ελαττώματα των χειρότερων δημοκρατιών ωχριούν μπροστά σε αυτά των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Παρόλα αυτά, τώρα που η δημοκρατία είναι ο συνήθης τύπος διακυβέρνησης, δεν υπάρχει λόγος διαφωνίας για το αν είναι καλύτερος από τον Κομμουνισμό (σημ. στα καθ’ ημάς δεν είμαι και τόσο σίγουρος) ή από τη μεσαιωνική φεουδαρχία. Τέτοιες συγκρίσεις θέτουν τον πήχη χαμηλά. Αξίζει περισσότερο να σκεφτούμε το πώς και το γιατί απογοητεύει η λειτουργία της δημοκρατίας.»

Ο θάνατος του Μεγαλέξαντρου

Θάταν Μάης του 323 – κ’ η Βαβυλώνα βρισκόταν σε πολεμική ατμόσφαιρα. Οι τόσοι νέοι στρατιώτες που θα πήγαιναν στην εκστρατεία και θάπαιρναν σ’ αυτήν το βάφτισμα του πολέμου, εξασκούνταν, ενώ κι ο στόλος, πούταν κιόλας έτοιμος, σχεδόν κάθε μέρα έβγαινε απ’ το ναύσταθμο γι’ ασκήσεις στο κουπί και στο δοιάκι – θέαμα για τα πλήθη της πρωτεύουσας. Και τις πιο πολλές φορές ήταν εκεί κι ο ίδιος ο Αλέξανδρος, και μοίραζε στους νικητές των συναγωνισμών επαίνους και χρυσά στεφάνια. Γνωστό ήταν πως θα ξεκίναγε σε λίγο η εκστρατεία, και περίμεναν όλοι πως μετά τους επιτάφιους αγώνες στη μνήμη του Ηφαιστίωνα θα γίνονταν οι θυσίες εκείνες και τα συμπόσια όπου συνήθιζε ο Αλέξανδρος να εξαγγέλη στην αρχή νέων πολεμικών επιχειρήσεων.

Ξένοι αμέτρητοι μαζεύτηκαν στην τελετή κι ανάμεσά τους πρέσβεις κι από την Ελλάδα, σα θεωροί όμως, αφού θείες τιμές είχαν ψηφιστή ν’ απονέμωνται στον Αλέξανδρο, κ’ έτσι λοιπόν και του παρουσιαστήκανε να τον προσκυνήσουν, ελληνικά, προσφέροντάς του και τα στεφάνια τα χρυσά, που μ’ αυτά οι πόλεις τώρα παραβγαίναν ποια θα πρωτοτιμήση το θεό-βασιλιά! Ύστερα φτάσανε κ’ οι βασιλικοί θεωροί απ’ το Αμμώνειο, πούχαν σταλθή να ρωτήσουν πως ώριζ’ ο θεός να τιμηθή ο Ηφαιστίων, κ’ έφερναν την απάντηση: Να θυσιάζουν σ’ αυτόν σαn ήρωα. Κι όταν πήρε το χρησμό ετούτον ο Αλέξανδρος διέταξε να κάνουν την κηδεία και τις πρώτες θυσίες στον ήρωα Ηφαιστίωνα!..

Γκρέμισαν ένα μέρος από τα τείχη της Βαβυλώνας κ’ ύψωσαν αυτού μεγαλοπρεπή κατασκευή, πενταόροφη, πάνω από 60μ, της πυράς για την καύση του Ηφαιστίωνα, που 10000 τάλαντα διάταξε να ξοδευτούν για δαύτην ο Αλέξανδρος, κι άλλα 2000 πρόσθεσαν φίλοι και μεγιστάνες, πρέσβεις και βαβυλώνιοι.

Φάνταζ’ εκεί αστραφτερό απ’ το χρυσάφι και ντυμένο στην πορφύρα το οικοδόμημα καταστόλιστο, με ζωγραφιές και ξυλόγλυπτα και στην κορφή του με σειρήνες διάκοιλες (κούφιες), που θρηνητικά για το νεκρό αντηχούσαν από μέσα τους τραγούδια.

Έτσι, μ’ επιτάφιες θυσίες και πομπές επικήδειες και μοιρολόγια του ‘βαλαν φωτιά να καή το λαμπρό κατασκεύασμα!..

…Στέκονταν αυτού ο Αλέξναδρος, κι άναψ’ ὀλο μπρος του το θαυμάσιο έργο, και κατακάηκε κ’ έπεσε, άλλο μην αφήνοντας παρά καταστροφή, ερημιά και πένθος για κείνον που πέθανε κ’ έγινε στάχτη!..

Κ’ ύστερα οι θυσίες, για τον ήρωα Ηφαιστίωνα!.. Ο ίδιος έκανε στον α φ η ρ ω ι σ μ έ ν ο φίλο τις πρώτες σπονδές. Και 10000 σφάγια θυσιαστήκανε για χάρη του, και μοιραστήκανε όλα στο στρατό, και ο Αλέξανδρος τους κάλεσε όλους να φαν και να πιουν, να τον θυμόνται!

Κι άλλες γιορτές τις άλλες μέρες… Κ’ επειδή πια είχε οριστή κ’ η μέρα που θα κινούσ’ ο στόλος και θ’ ἀρχιζ’ η αραβική εκστρατεία, θυσίασε ο Αλέξανδρος, καθώς έπρεπε, στους θεούς που συνήθιζε, θυσίασε και στην καλή την Τύχη – θυσίασε, καθώς τούπαν οι μάντεις, και σε θεούς αλεξίκακους. Κ’ ενώ χαρούμενος όλος ο στρατός έτρωγε κ’ έπινε όσα τους χάρισε, αυτός είχε καλέσει σε δείπνο τους φίλους, ν’ αποχαιρετήσουν το Νέαρχο.

Ήταν το βράδυ της 15^ης Δαισίου. Κι αφού έφυγαν οι περισσότεροι από τους καλεσμένους του, ένας εταίρος Θεσσαλός, ο Μήδιος, τον καλεί ναρθή σε μια μικρή διασκέδαση στο σπίτι του, που θα πέρναγαν ευχάριστα.

Του ήταν αγαπητός ο ευγενής Θεσσαλός, και πήγε· το κέφι των φίλων του ‘φτιαξε τη διάθεση – κ’ ήπιε στην υγειά τους όλων αράδα!..

Ξημερώματα χώρισαν – λέγοντας πως πάλι θα ξαναβρίσκονταν το βράδυ.

Γύρισε στ’ ανάκτορα, λούστηκε και κοιμήθηκε ίσαμ’ αργά· ύστερα πήγε πάλι στου Μήδιου για δείπνο, κ’ ήπιε ξανά, ως βαθιά τη νύχτα.

Αδιάθετος γύρισε στ’ ανάκτορα, λούστηκε, έφαγε λίγο, και ξάπλωσε – κιόλας με πυρετό.

Το πρωί της 18^ης Δαισίου ένιωσε άσκημα· οι συγκινήσεις τα τελευταία χρόνια, μα και τα’ απανωτά συμπόσια τις τελευταίες μέρες, τον κάνανε γενικά ευεπίφορο σ’ αρρώστειες – κ’ έτσι τον έπιασε δυνατός πυρετός. Χρειάστηκε να τον παν με κρεββάτι στο βωμό για τη θυσία που συνήθιζε κάθε πρωί· κ’ έμεινε μετά ξαπλωμένος στον ανδρώνα και φώναξε τους αρχηγούς του στρατού κ’ έδωσε τις αναγκαίες διαταγές για την εκστρατεία: ο στρατός θα ξεκίναγε στις 22, και ο στόλος, όπου θα μπάρκερνε ο ίδιος, την επόμενη μέρα. Ύστερα, το βράδυ, τον κουβάλησαν με το κρεββάτι στον Ευφράτη, μπήκε σε πλοίο, πέρασ’ απέναντι στον κήπο, κι αφού έκαν’ ένα μπάνιο εκεί, οληνύχτα είχε πυρετό, και ρίγος. Την άλλη, έπειτ’ από το λουτρό και την πρωινή θυσία, έμειν’ ολημέρα στην κάμαρά του, στο κρεββάτι, με συντροφιά τον Μήδιο – που του κουβέντιαζε και προσπαθούυσε να του φτιάξη τη διάθεση. Φώναξε, για τα’ άλλο πρωί, τους αρχηγούς, έφαγε λίγο για βράδυ και ξάπλωσε να κοιμηθή· ο πυρετός όμως ανέβηκε, χειροτέρεψε γενικά, και δεν έκλεισε μάτι οληνύχτα.

Το πρωί της 20^ης, ύστερα απ’ το λουτρό και τη θυσία φώναξε το Νέαρχο και τους άλλους αρχηγούς του στόλου, και τους είπε πως εξαιτίας της αρρώστειας του έπρεπε ν’ αναβληθή ο απόπλους για μια μέρα, αλλά ήλπιζε ως τότε νάχη συνέλθει, και να μπορέση να μπαρκάρη στις 23. Κ’ έμεινε στο λουτρό, κ’ έκατσε στο κρεββάτι του ο Νέαρχος και του διηγιόταν απ’ το ταξίδι του στον ωκεανό. Τον άκουγε ο Αλέξανδρος, και χαιρότανε που σε λίγο θάχε κι αυτός να ζήση τέτοιες περιπέτειες.

Η κατάστασή του όμως χειροτέρευε – κι ο πυρετός ανέβαινε. Μολαταύτα το πρωί της 21^ης, ύστερα απ’ το λουτρό και τη θυσία φώναξε πάλι τους αρχηγούς του ναυτικού, κ’ είπε να τάχουν όλα έτοιμα στις 23 για την υποδοχή του στο στόλο και να ξεκινήσουν· έπειτα όμως απ’ το βραδυνό λουτρό τούρθε δυνατώτερο ρίγος κι ολοφάνερα έχανε τις δυνάμεις του. Πέρασε άυπνος όλη τη νύχτα και με δυσφορία.

Την άλλη, με ψηλό πυρετό, τον κουβάλησαν στο σπίτι σιμά στη δεξαμενή για το κολύμπι, αλλά πολύ κόπιασε για τη θυσία. Κάλεσε, ωστόσο, τους αρχηγούς του στόλου, τους έδωσε και κάποιες ακόμα οδηγίες για τον απόπλου και, μιλώντας με τους στρατηγούς, για κάποιους προβιβασμούς σ’ άδεις θέσεις αξιωματικών, είπε να διαλέξουν αυτοί ποιοι θάπρεπε να προβιβαστούν – μα να κρίνονται αυστηρά.

Ξημέρωσε η 23^η κι ο Αλέξανδρος ήταν κατάκοιτος άσκημα. Με κόπο τον κουβάλησαν στο βωμό, θυσίασε και προσευχήθηκε. Πέρασ’ άθλια νύχτα. Μόλις και μετά βίας μπόρεσε την άλλη το πρωί να θυσιάση. Διάταξε να μαζευτούν οι στρατηγοί στους προθαλάμους, κ’ οι χιλίαρχοι κ’ οι πεντακοσίαρχοι στην αυλή των ανακτόρων· τον κουβάλησαν απ’ τον κήπο στ’ ανάκτορα· κάθε στιγμή χειροτέρευε· κι όταν μπήκαν οι στρατηγοί, τους γνώρισε..-μα δεν μπορούσε πια να μιλήση. Τη νύχτα εκείνη, και την άλλη μέρα, και την άλλη νύχτα, ο πυρετός δεν τον άφησε – και κείτονταν άφωνος…

Στο στρατό και στην πόλη μαθεύτηκε αμέσως η αρρώστεια του Μεγαλέξαντρου, κ’ η εντύπωση που έκανε δεν περιγράφεται. Γύρω απ’ τ’ ανάκτορα στριμώχνονταν οι Μακεδόνες και γύρευαν να δουν το βασιλιά τους. Φοβόντουσαν πως είχε κιόλας πεθάνει και τους τόκρυβαν. Κλαίγανε κι απειλούσαν και παρακαλούσαν εκεί, ώσπου τους άνοιξαν την πύλη. Και τότε μπήκαν και πήγαιναν, ο ένας πίσω από τον άλλο, κατά το κρεββάτι του· κι ο Αλέξανδρος ανασήκωνε με κόπο το κεφάλι, αργοκινούσε κατ’ αυτούς λίγο το δεξί του χέρι, σα για να τους αποχαιρετήση, έγνεφε με το βλέμμα στους παλιούς τους συμπολεμιστές, χάνοντάς τους – αφήνοντας τους πια για πάντα…

Τη μέρα εκείνη, 27 του Δαισίου, τρέξαν ο Πείθων, ο Πευκέστας, ο Σέλευκος κι οι άλλοι στο Σαράπειο, και ρωτούσαν το θεό μήπως έπρεπε, ήταν καλύτερο, να του τον φέρουν εκεί, να του προσευχηθή;..

Και τους δόθηκε, λέει, από το θεό η απόκριση:

Να μην τον φέρουν… να μείνη αυτού – καλύτερα θάναι…

Και την άλλη μέρα, 28 Δαισίου, πέθανε ο Αλέξανδρος…

Johann Gustav Droysen, Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Μετάφραση Ρένος Η. Αποστολίδης

Έκδοση της Τραπέζης Πίστεως

Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ 1945-1956 (1o Μέρος)

Κατά τη διάρκεια των δέκα πρώτων ετών μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τα γεγονότα στα Βαλκάνια διαμόρφωσαν σε σημαντικό βαθμό τον κόσμο του Ψυχρού Πολέμου. Το ξέσπασμα της αδελφοκτόνου αιματοχυσίας στην Ελλάδα το Δεκέμβριο του 1944, η οποία λίγο αργότερα κλιμακώθηκε σε πλήρη εμφύλια σύρραξη, αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη σύγκρουση του Ψυχρού Πολέμου. Τον Μάιο του 1945, πριν τη γερμανική συνθηκολόγηση, μια ιδεολογικά παρακινούμενη αντιπαράθεση για τον έλεγχο της Τεργέστης έφερε πολύ κοντά στη ένοπλη σύγκρουση τον Κομμουνιστικό Λαϊκό Στρατό της Γιουγκοσλαβίας και τις Βρετανικές και Αμερικανικές δυνάμεις. Καθώς τελείωνε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, αναδυόταν ένα ρήγμα ανάμεσα σε αντίθετες ιδεολογικές παρατάξεις.

Τρία χρόνια αργότερα, ως αποτέλεσμα της διαμάχης ανάμεσα στη Μόσχα και το Βελιγράδι και την αποβολή της Γιουγκοσλαβίας από το Σοβιετικό «στρατόπεδο», η περιοχή έγινε μάρτυρας της πρώτης στρατηγικής αναδιάταξης ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Η επακόλουθη πενταετής αντιπαράθεση ανάμεσα στη Γιουγκοσλαβία και την ΕΣΣΔ και των συμμάχων της δημιούργησε ένα σχίσμα το οποίο κατέστρεψε για πάντα οποιαδήποτε άποψη περί μονολιθικού Κομμουνιστικού κινήματος. Επιπροσθέτως, το διαζύγιο ενθάρρυνε τον ηγέτη της Γιουγκοσλαβίας Γιόζιπ Μπροζ Τίτο, μαζί με τους ηγέτες της Ινδίας Τζαβαχαρλάλ Νεχρού και της Αιγύπτου Γκαμάλ Άμπντελ Νάσσερ να αναζητήσουν μια εναλλακτική πολύπλευρη λύση του Τρίτου Κόσμου έναντι του διπολικού κόσμου του Ψυχρού Πολέμου και τελικά να δημιουργήσουν το Κίνημα των Αδεσμεύτων. Τέλος, όπως επιβεβαιώνουν τα επίσημα κρατικά αρχεία των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης τα οποία ανοίχτηκαν πρόσφατα, η διστακτική Σοβιετο-γιουγκοσλαβική προσέγγιση η οποία ακολούθησε το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953 είχε σημαντική επίδραση στην προσπάθεια αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ και στην Ανατολική Ευρώπη.

Η εγκαθίδρυση της Σοβιετικής σφαίρας επιρροής

Η απόβαση στη Νορμανδία το 1944 έδωσε τέλος στην προοπτική απόβασης των Συμμάχων στα Βαλκάνια και στον πιθανό αγώνα εναντίον του Άξονα στην περιοχή. Η απουσία δυτικών δυνάμεων διαμόρφωσε αποφασιστικά την μεταπολεμική διευθέτηση και την πολιτική σύνθεση της περιοχής. Στα τέλη του 1944 η Ρουμανική και η Βουλγαρική κυβέρνηση, μέλη του Άξονα, κατέρρευσαν υπό την απειλή του προελαύνοντος Κόκκινου Στρατού.

Δεν υπάρχουν αποδείξεις οι οποίες να υποδηλώνουν ότι ο Ιωσήφ Στάλιν είχε κάποιο σχέδιο για την εγκαθίδρυση μιας Σοβιετικής σφαίρας επιρροής στα Βαλκάνια. Οι απαρχές της βρίσκονται στη μοιρασιά των «λαφύρων του πολέμου» μεταξύ των ιδεολογικά αντίθετων νικητριών υπερδυνάμεων. Η Μόσχα χρησιμοποίησε κυβερνήσεις «λαϊκών μετώπων» ως εργαλεία εγκαθίδρυσης της πολιτικής της επιρροής, ενώ εξασφάλιζε αργά την ευλαβική υπακοή των νέων καθεστώτων μέσω της ιδεολογικής συνάφειας. Οι τοπικές πολιτικές περιστάσεις διαμόρφωσαν το ρυθμό και τον τρόπο ανάπτυξης της Σοβιετικής ηγεμονίας. Στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία, χώρες υπό Σοβιετική στρατιωτική κατοχή, η Μόσχα απλά εγκατέστησε «λαϊκές» κυβερνήσεις. Στη Γιουγκοσλαβία και στην Αλβανία εντούτοις, χώρες οι οποίες ήταν ήδη υπό Κομμουνιστικό έλεγχο, έπρεπε να πιεστούν από το Στάλιν ώστε να υιοθετήσουν το ίδιο πρότυπο. Οι «λαϊκές» κυβερνήσεις αποτελούνταν από αντιπροσώπους και των προπολεμικών κοινοβουλευτικών κομμάτων και των Κομμουνιστών· οι τελευταίοι κρατούσαν τις θέσεις κλειδιά, όπως τα Υπουργεία Εσωτερικών και Δικαιοσύνης.

Αφενός, δεδομένης της αρχικής δημοφιλίας και του λαμπρού πολεμικού ιστορικού των Κομμουνιστικών κομμάτων, το Κρεμλίνο πίστευε ότι η στρατηγική του «λαϊκού μετώπου» θα δημιουργούσε αρκετή υποστήριξη ώστε να επιτρέψει στους Κομμουνιστές να προωθήσουν το σοσιαλισμό με τη βοήθεια των μη-Κομμουνιστών εταίρων τους. Αφετέρου, η Μόσχα ήλπιζε επίσης ότι αυτό το πλαίσιο θα επέτρεπε τη συνέχιση της συμμαχίας της με τις ΗΠΑ και τη Βρετανία, ενώ θα εξασφάλιζε φιλικά προς αυτήν καθεστώτα στην περιφέρειά της. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαοκτώ μηνών μετά τον πόλεμο ο Στάλιν ήταν πολύ προσεκτικός ώστε να μην υπονομεύσει τις σχέσεις του με τους Δυτικούς Συμμάχους. Το φθινόπωρο του 1945, μετά την Βρετανο-αμερικανική κριτική στην πρώτη συνάντηση του Συμβουλίου των Υπουργών των Εξωτερικών στο Λονδίνο, ο Στάλιν, για παράδειγμα, χαλιναγώγησε του επαναστατικό τρόμο των Βουλγάρων Κομμουνιστών ενάντια στους πολιτικούς τους αντιπάλους.

Οδηγούμενοι από τους τοπικούς Κομμουνιστές, οι παρτιζάνικοι στρατοί οι οποίοι ελευθέρωσαν τη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία κατέλαβαν γρήγορα την εξουσία εγκαθιστώντας φιλοσοβιετικά καθεστώτα και επιτρέποντας στο Μόσχα να διαμορφώσει τις εξελίξεις σε αυτές τις χώρες με τρόπο ώστε το αποτέλεσμα να μοιάζει με μια «προσκαλούσα αυτοκρατορία». Σε αντίθεση με τους Κομμουνιστές ηγέτες της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας οι οποίοι έφθασαν στις χώρες αυτές μαζί με τον Κόκκινο Στρατό, οι νέοι ηγέτες της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας ήταν ήρωες του αγώνα για την εθνική απελευθέρωση. Οι παρτιζάνοι του Τίτο ήταν χωρίς σύγκριση το ισχυρότερο αντιστασιακό κίνημα στην κατεχόμενη Ευρώπη. Ως αποτέλεσμα της σημαντικής συνεισφοράς τους στον αγώνα ενάντια στα Χιτλερικά στρατεύματα, έλαβαν επίσημη αναγνώριση και υλική υποστήριξη από τη Βρετανία από το καλοκαίρι του 1943. Ο Κόκκινος Στρατός ενεπλάκη σε επιχειρήσεις γύρω από το Βελιγράδι το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1944, μετά τις οποίες έφυγε από τη χώρα για να πολεμήσει στην Ουγγαρία. Οι Γερμανοί και Ιταλοί κατακτητές και τα καθεστώτα μαριονέτες τα οποία εγκατέστησαν, και ειδικότερα το γενοκτονικό καθεστώς των Ουστάζι στην Κροατία, προκάλεσαν τις αδελφοκτόνες σφαγές οι οποίες θα επαναλαμβάνονταν κατά τη διάρκεια της διάσπασης της Γιουγκοσλαβίας στη δεκαετία του 90. Ταυτόχρονα, ο πόλεμος για την απελευθέρωση της Γιουγκοσλαβίας ήταν μια κοινωνική επανάσταση η οποία έθεσε τους παρτιζάνους Κομμουνιστές απέναντι σε πιο συντηρητικές δυνάμεις, όπως ήταν οι Τσέτνικ, Σέρβοι αντάρτες τους οποίους υποστήριζε εξόριστη βασιλική κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας. Η εστίαση του αγώνα των Τσέτνικ στην καταστροφή των παρτιζάνων είχε οδηγήσει κατά περιόδους σε συνεργασία με τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Οπλισμένοι με τη λαϊκή εντολή και με περισσότερο επαναστατικό ζήλο, οι Γιουγκοσλάβοι Κομμουνιστές ήταν κάποιες φορές επιλήσμονες της ευρύτερης ευρωπαϊκής πραγματικότητας και των γεωπολιτικών θεωρήσεων του Στάλιν.

Όταν ο Τίτο εισήλθε στο Βελιγράδι στις 20 Οκτωβρίου του 1944 ως αδιαμφισβήτητος ηγέτης της χώρας, διοικούσε τον τέταρτο σε μέγεθος στρατό στην Ευρώπη ο οποίος αποτελούνταν από παρτιζάνους έντονα αφοσιωμένους σε αυτόν. Ανταποκρινόμενος στις πιέσεις Βρετανών και Αμερικανών, ο Στάλιν σύντομα ανάγκασε τον Τίτο να δεχτεί μια συμμαχία με την εξόριστη βασιλική κυβέρνηση του Λονδίνου. Παρόλα αυτά, με τους Κομμουνιστές να έχουν σταθερά τον έλεγχο, η βιομηχανία της Γιουγκοσλαβίας εθνικοποιήθηκε γρήγορα. Τον Αύγουστο του 1945, τέθηκε σε εφαρμογή μια μεγάλη αγροτική μεταρρύθμιση αλλά χωρίς άμεση κολεκτιβοποίηση, αναγνωρίζοντας πιθανώς την ουσιαστική συμβολή των χωρικών στο κίνημα της αντίστασης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στις 11 Νοεμβρίου 1945, οι Κομμουνιστές κέρδισαν συντριπτικά στις γενικές εκλογές. Δυο μήνες αργότερα δημιουργήθηκε η νέα Λαϊκή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας και ο Τίτο έγινε ο πρώτος της πρωθυπουργός.

Στην Αλβανία, ο Εμβέρ Χότζα, ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος και του Αλβανικού Απελευθερωτικού Μετώπου, τέθηκε επικεφαλής της νέας κυβέρνησης. Κατά τη διάρκεια του πολέμου απεσταλμένοι του Τίτο ενεργούσαν ως σύμβουλοι του Αλβανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και βοηθούσαν στο συντονισμό της διοίκησης των στρατιωτικών επιχειρήσεων των παρτιζάνων. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση των Τιράνων, το Νοέμβριο του 1944, ο Χότζα κατάφερε να εξαλείψει το μεγαλύτερο μέρος της αντιπολίτευσης, συχνά μέσω συνοπτικών εκτελέσεων. Οι γενικές εκλογές το Δεκέμβριο του 1945 νομιμοποίησαν τν Κομμουνιστικό έλεγχο. Τρεις μήνες αργότερα το νέο σύναγμα, απομίμηση του Σοβιετικού Συντάγματος του 1936, ανακήρυξη την Αλβανία λαϊκή δημοκρατία. Μετά την πλήρη εθνικοποίηση της βιομηχανίας της και των πλουτοπαραγωγικών της πηγών στο τέλος του χρόνου, η Αλβανία ενσωματώθηκε πλήρως στη Σοβιετική σφαίρα επιρροής.

Ο τρόπος με τον οποίο περιθωριοποιήθηκαν οι Σοβιετικοί στη Συμμαχική Επιτροπή Ελέγχου στην Ιταλία το 1943 και η Βρετανική παρέμβαση στην Ελλάδα το Δεκέμβριο του 1944, διαμόρφωσαν αναμφίβολα την προσέγγιση του Στάλιν στη δημιουργία μιας σφαίρας επιρροής στα βαλκάνια. Ο Σοβιετικός ηγέτης πίστευε ότι η Βρετανία και οι ΗΠΑ νομιμοποιούσαν τη συμπεριφορά τους θεωρώντας ότι είχαν το δικαίωμα να επιβάλλουν λύσεις εντός της δικιάς του σφαίρας κατοχής. Ο Στάλιν δεν αντέδρασε έντονα· επιπλέον, η συμπεριφορά της Ουάσιγκτον και του Λονδίνου επιβεβαίωσε την αντίληψη ότι η επιβολή ελέγχου στις αντίστοιχες σφαίρες επιρροής ήταν ένα φυσικό δικαίωμα των νικητών. Η συχνά μνημονευόμενη παρατήρηση που έκανε στο δείπνο με τον Τίτο και τον Μίλοβαν Τζίλας τον Απρίλιο του 1945 ότι «αυτός ο πόλεμος δεν ήταν όπως αυτοί του παρελθόντος· όποιος κατέχει μια περιοχή επιβάλλει επίσης και το δικό του κοινωνικό σύστημα», μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα σε αυτά τα πλαίσια. Αυτή η αναφορά έγινε λίγες εβδομάδες μετά τη συνάντηση στη Γιάλτα – στην οποία ο Στάλιν πίστευε ότι οι Τρείς Μεγάλοι είχαν καθορίσει σφαίρες επιρροής – η αναφορά δεν ήταν παραδοχή από το Στάλιν ενός σχεδίου Κομμουνιστικού ελέγχου της Ανατολικής Ευρώπης· αναγνώριζε τη μεταπολεμική διευθέτηση ανάμεσα σε ιδεολογικά αντιτιθέμενους νικητές. Ο Στάλιν κατάλαβε ότι τουλάχιστον η Βρετανία ήταν έτοιμη να αναγνωρίσει ότι το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων θα ήταν εντός τη Σοβιετικής σφαίρας επιρροής, ήδη από τις συνομιλίες κατά την επίσκεψη του Ουίνστον Τσώρτσιλ στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944.

Η ανάδυση ενός ιδεολογικού ρήγματος στα Βαλκάνια προκάλεσε την πρώτη μεγάλη αντιπαράθεση του Ψυχρού Πολέμου. Στις 30 Απριλίου 1945 ο στρατός του Τίτο απελευθέρωσε και κατέλαβε το στρατηγικά σημαντικό Ιταλικό λιμάνι της Τεργέστης. Ακολούθως, ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης απέρριψε ευγενικά τις Βρετανικές και Αμερικανικές απαιτήσεις για αποχώρηση, δημιουργώντας μια επικίνδυνη κατάσταση αδιεξόδου στα συμμαχικά στρατεύματα το οποίο απειλούσε να γενικευθεί σε πλήρη στρατιωτική εμπλοκή. Ένα μήνα αργότερα ο Στάλιν ανάγκασε τον Τίτο να αποσυρθεί και να υπογράψει μια προσωρινή συμφωνία με τους Δυτικούς Συμμάχους, αφήνοντας την τελική διευθέτηση για την Διάσκεψη ειρήνης στο Παρίσι. Στη διάσκεψη, εντούτοις, το ζήτημα της Τεργέστης ήταν ένα από τα πιο έντονα σημεία αντιπαράθεσης. Προκάλεσε επίσης πιθανότατα την πρώτη διαφωνία εντός του Κομμουνιστικού στρατοπέδου. Το Σεπτέμβριο του 1946, η Γιουγκοσλαβική αντιπροσωπεία, δυσαρεστημένη με τις παραχωρήσεις των Σοβιετικών στο ζήτημα της Τεργέστης, απείλησε ότι θα αποχωρήσει από τις συνομιλίες. Παρόλα αυτά, ο Τίτο υπέκυψε στην κυριαρχία του Στάλιν. Η διάσκεψη στο τέλος επέκτεινε την προγενέστερη προσωρινή συμφωνία, αφήνοντας την Τεργέστη ως ένα επικίνδυνο σημείο ανάφλεξης. Τον Οκτώβριο του 1953 μια μονομερής Βρετανο-Αμερικανική απόφαση να παραδώσει τη διοίκηση της Τεργέστης στην Ιταλία, σε αντίθεση με τους όρους της υπάρχουσας συμφωνίας, έφερε τη Γιουγκοσλαβία και την Ιταλία στο χείλος της στρατιωτικής αντιπαράθεσης εντός λίγων ωρών. Ένα χρόνο αργότερα το ζήτημα της Τεργέστης διευθετήθηκε με μια συμφωνία υποστηριζόμενη από την Ουάσιγκτον, όπου η πόλη αποδόθηκε στην Ιταλία ενώ η Γιουγκοσλαβία διατήρησε στην κατοχή της το νότιο τμήμα της περιοχής.

(Συνεχίζεται…)

Απόσπασμα από το Cambridge History of The Cold War και πιο συγκεκριμένα από το κεφάλαιο Cold War in the Balkans 1945-56 που επιμελήθηκε ο  Dr. Svetojar Razak,  Associate Professor του LSE

Η στρατηγική δημιουργίας Εθνικών Μετώπων στην Ευρώπη από το Στάλιν στις αρχές του Β΄ ΠΠ

[…] Η οδηγία της Κομιντέρν της 7ης Ιουλίου 1941 περιείχε τα θεμελιώδη στοιχεία της στρατηγικής Εθνικού Μετώπου. Αν και οι σκέψεις του Κρεμλίνου εκείνη την εποχή στρέφονταν στην μεταπολεμική διπλωματία και τη διάθεση των εδαφών που θα είχε καταλάβει ο Κόκκινος Στρατός αλλά και περιοχών πέραν αυτών, προστέθηκαν και άλλα στοιχεία ώστε να προσδώσουν στο κομμουνιστικό κίνημα ένα ελκυστικό και κατανοητό πρόγραμμα το οποίο θα προσέλκυε τις μάζες αλλά δε θα προειδοποιούσε τους Αγγλο-αμερικανούς. Στην πλήρη ανάπτυξή της η στρατηγική ανάπτυξης Εθνικού Μετώπου ήταν η εξής:

1. Δημιουργία Εθνικών Μετώπων: Το πρόγραμμα του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων (OMI) ζητούσε τη δημιουργία σε κάθε χώρα ενός ευρέος Εθνικού Μετώπου, αντιπροσωπευτικού κατ’ όνομα αλλά στην πράξη υποκείμενου σε Κομμουνιστικό έλεγχο. Οι κύριοι στόχοι θα ήταν εργάτες, μικροαστοί, διανοούμενοι κι χωρικοί – ένας κατάλογος που εμφανίζεται κατ’ επανάληψη ως τελετουργικό ξόρκι στις οδηγίες του ΟΜΙ και στα αρχεία των συνομιλιών του Στάλιν με αντιπροσώπους των Ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων.
2. Έμφαση στον εθνικισμό: Αφού τα Εθνικά Μέτωπα θα αποτελούνταν από κοινωνικά ανόμοιες ομάδες, και καθώς η πιεστικότερη ανάγκη ήταν ο αγώνας εναντίων των Γερμανών, το ΟΜΙ έδωσε οδηγίες στους κατά τόπους Κομμουνιστές να κατευθύνουν τη ρητορική τους προς τον εθνικισμό αντί της ταξικής πάλης. Το γεγονός αυτό θα έστελνε και ένα καθησυχαστικό μήνυμα στους συμμάχους για τους σκοπούς των κατά τόπους Κομμουνιστών και των Σοβιετικών υποστηρικτών τους. Μετά την απόφαση της διάλυσης της Κομιντέρν, ο Δημητρώφ έστειλε σήμα στο Βελγικό Κομμουνιστικό Κόμμα ότι «αυτή η οργανωμένη κεντρική μορφή της Διεθνούς Ένωσης δε συνάδει πια με τις ανάγκες της περαιτέρω ανάπτυξης των Κομμουνιστικών Κομμάτων κάθε χώρας… και μπορεί να αποτελεί και εμπόδιο.» Από τη στιγμή εκείνη το Κομμουνιστικό κίνημα έδωσε έμφαση «στον Εθνικό δρόμο για το Σοσιαλισμό.»
3. Αιτήματα για μετριοπαθείς, μη επαναστατικές κοινωνικο-οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Το πολιτικό πρόγραμμα του Εθνικού Μετώπου χαρακτηριζόταν από αιτήματα για μεταρρυθμίσεις στο ζήτημα της ιδιοκτησίας της γης για να προσελκύσει τους αγρότες. Υποστήριζε επίσης μικτές οικονομίες στις οποίες οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις θα εθνικοποιούνταν αλλά πολλοί τομείς θα παρέμεναν ιδιωτικοί. Αυτό θα ήταν ένα βήμα προς τον τελικό σοσιαλισμό αλλά ο σκοπός του βραχυπρόθεσμα ήταν να κερδίσουν σε δημοτικότητα οι Κομμουνιστές – η εθνικοποίηση ήταν μια δημοφιλής ιδέα στη μεταπολεμική Ευρώπη – και να διασπαστεί η οικονομική ισχύς της αστικής τάξης. Οι Κομμουνιστές ήταν πρόθυμοι να ανεχθούν μικρές επιχειρήσεις για λίγο επειδή πίστευαν θα μπορούσαν να στρατολογήσουν τους μικροαστούς επενδύοντας στην απέχθειά τους προς την αστική τάξη.
4. Σεβασμός στην «αστική δημοκρατία.»: Τα κοινοβούλια, τα κόμματα της αντιπολίτευσης και οι εκλογές ήταν φαινομενικά μέσα στο Κομμουνιστικό πρόγραμμα. Οι Κομμουνιστές ηγέτες, ανάμεσά τους ο Στάλιν και ο Δημητρώφ, αρνούνταν ειδικότερα ότι υπήρχε οποιαδήποτε ανάγκη επιβολής της δικτατορίας του προλεταριάτου για να επέλθει ο Σοσιαλισμός στην Ευρώπη – και πράγματι δε θα χρειαζόταν αν τα Εθνικά Μέτωπα κέρδιζαν την υποστήριξη των στοχευόμενων κοινωνικών ομάδων.
5. Υπόσχεση αποτελεσματικής διακυβέρνησης: Τα Κομμουνιστικά Κόμματα θα παρουσιάζονταν ως υπεύθυνα κόμματα καλής διακυβέρνησης με πρακτικές απαντήσεις στα πιεστικά υλικά προβλήματα μιας κατεστραμμένης ηπείρου, υποστηρίζοντας αυτό το επιχείρημα με αναφορά στην ραγδαία οικονομικά ανάπτυξη της ΕΣΣΔ. Σκοπός ήταν να προσελκύσουν αρκετή λαϊκή υποστήριξη έτσι ώστε η ανοιχτή καταστολή των κομμάτων της αντιπολίτευσης να περιοριζόταν στο ελάχιστο, επιτρέποντας έτσι στους Κομμουνιστές να διευθύνουν την πολιτική τους μέσα στα πλαίσια της «αστικής δημοκρατίας.»
6. Συμμαχική αλληλεγγύη: Το ΟΜΙ και ο ίδιος ο Στάλιν τόνιζαν κατ’ επανάληψη στους Ευρωπαίους Κομμουνιστές ότι η επιθυμία της ΕΣΣΔ να διατηρήσει τη συμμαχία της με τις ΗΠΑ και τη Μ. Βρετανία ήταν ένας σημαντικός λόγος για την υιοθέτηση της στρατηγικής του Εθνικού Μετώπου και δε θα πρέπει να έκαναν τίποτα που να έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις της ΕΣΣΔ με αυτές τις χώρες.

Στις 7 Μαΐου 1942 ο Αμερικανός πρέσβης στη Μόσχα, William H. Stanley, ανέφερε τα εξής: «Μια πολύ καλά ενημερωμένη Σοβιετική πηγή έδωσε την ακόλουθη πληροφορία στην πρεσβεία. Η παρούσα πολιτική της Κομιντέρν είναι η υποστήριξη όπου είναι δυνατόν της δημιουργίας κυβερνήσεων Λαϊκών Μετώπων στο εξωτερικό με τρόπον ώστε να εμφανίζεται ότι η Κομιντέρν υποστηρίζει τις πολιτικές της Μ. Βρετανίας και των ΗΠΑ. Ταυτόχρονα, είναι σταθερή πρόθεση της Κομιντέρν να τοποθετήσει όσο περισσότερους μυστικούς πράκτορες είναι δυνατό ώστε να ενισχύσει την επιρροή της σε οποιαδήποτε Λαϊκή κυβέρνηση αναδειχθεί αργότερα με σκοπό αυτοί να είναι σε πλεονεκτική θέση για να πάρουν τον έλεγχο τέτοιων κυβερνήσεων.» (Cable, William H. Standley to the State Department, 7 May 1942, NARA, RG 59, State Department Decimal File, 861.00/11939)

Απόσπασμα από τη δημοσίευση του Eduard Mark: Revolution by Degrees, Stalin’s National-Front Strategy for Europe, 1941-1947 σε απόδοση δική μου

Απόσπασμα από τη δημοσίευση του Eduard Mark: Revolution by Degrees, Stalin’s National-Front Strategy for Europe, 1941-1947.

http://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/ACFB11.pdf

Ελληνική Κοινή στα μεσαιωνικά χρόνια

Ο Νικόλαος Σοφιανός ήταν λόγιος από την Κέρκυρα. Γεννήθηκε γύρω στο 1500. Ήταν ο πρώτος ο οποίος έγραψε Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας κάπου στα μέσα του 16ου αιώνα, όπως τη μιλούσαν στην εποχή του. Έμεινε ανέκδοτη ως το 1870, όταν την εξέδωσε ο E. Legrand. Για το Σοφιανό, όπως και για άλλους λογίους της εποχής, το πρόβλημα του υπόδουλου Ελληνισμού ήταν κυρίως πρόβλημα πνευματικής αφύπνισης και αυτογνωσίας, δηλαδή πρόβλημα παιδείας. Η παιδεία, κατά την άποψή του, θα μπορούσε να λυτρώσει το γένος «από την δουλοσύνην και από πολλά άλλα πάθη, που είναι χειρότερα και από αυτήν την δουλοσύνην» αρκεί να στηριζόταν σε σωστές βάσεις και να αντλούσε από περιοχές, που ως τότε έμειναν αγνοημένες. Το απόσπασμα είναι από τον επίλογο της γραμματικής του και είναι χαρακτηριστικό.

Ρητὰ δὲ πάλιν ἄς ἀρχίσωμεν ἀπ’ ἀρχῆς νὰ ξετάσωμεν μετ’ ἀκριβείας, καὶ καταλεπτῶς, ἄς ξεκαθαρίσωμεν κατὰ τάξιν ἕνα ἕνα μὲ τοὺς κανόνας τοὺς τεχνολογικούς καὶ   τοὺς σχηματισμοὺς σύντα καὶ μὲ ἄλλα τινὰ χρήσιμα καὶ ἀναγκαῖα νὰ τὰ ξεύρουν οἱ νέοι. Καὶ μὴ βαρυγομήσῃ τινὰς ἄν ἐκεῖνα ποῦ εἰς πολλοὺς χρόνους καὶ καιρούς μὲ πολὺν κόπον καὶ καλοὺς δασκάλους μετὰ βίας μαθαίνονται, τώρη νὰ τὰ βλέπουν εἴς τέτοιαν γλῶσσαν κοινήν ὁποῦ καὶ οἱ γυναῖκες σχεδὸν τὴ γρυκοῦν, ὅτι καὶ διὰ τοῦτο οἱ νέοι θέλουν ἀφήσει νὰ μηδὲν σπουδάζουν ‘ς τὰ μαθήματα τὰ ἑλληνικά, ἀλλά μάλιστα τοὺτη εἶσθαι ἀρχὴ καλὴ νὰ παρακινηθοῦν καὶ νὰ πάρουν πόθον νὰ μάθουν ἐκεῖνα ποὖναι βαθύτερα καὶ   ποχθίζονται μὲ μεγάλην σπουδήν, ἐπειδὴ χώρις διδάσκαλον ἀπατός του τινὰς εἰς ὀλίγον θέλει μάθῃ νὰ κλίνῃ τὰ μέρη τοῦ λόγου, καὶ θέλει νὰ ξεύρῃ νὰ κανονίζει καὶ να τεχνολογᾶ καὶ τἄλλα ὡσὰν εἶναι γραμμένα. Λέγω νὰ γράφει ὀρθά καὶ   νὰ συντάσσει τὰ λόγια του μὲ τέχνην γραμματικήν κατὰ τὴν κοινὴν συνήθειαν. Τί τοῦ λείπεται λοιπὸν ἀπ’ ἐκεῖ εἰμὴ μόνον ἡ ῥητορική τέχνη καὶ ἡ λογική πραγματεία καὶ ὕστερα ἀπ’ ὅλα αὐτὴ ἡ φιλοσοφία, ὁποῖα ἄν ὁ   θεός μᾶς δώσῃ ἀνάπαυσιν καὶ ὑγείαν ὅλα θέλομεν δώσει εἰς τούτην ταὴν χυδαίαν καὶ κοινήν γλῶσσαν· ἐπειδή εἰς τέτοιαν κακὴν τύχην κατήντησε τὸ πάλαι μακαριστόν γένος ἡμῶν τῶν Γραικῶν, ὅτι μόλις εὐρίσκεται τώρη διδάσκαλος ὁποῦ νἆναι ἱκανὸς νὰ διδάσκει τοὺς νέους κἄν τὴν γραμματικήν τέχνην, πόσω μᾶλλον ῥητορικήν καὶ λογικήν, γεωμετρίαν καὶ ἀστρονομίαν, καὶ τἄλλα τῆς φιλοσοφίας τὰ μέρη.

Λοιπόν σπουδαιότατοι νέοι, ἐκστηθίζετε καὶ στοχάζεσθε καλὰ μετὰ ἐπιμελείας τὸ πρῶτον ταῦτον μέρος τῆς γραμματικῆς τουτηνῆς, καὶ τάσσω σας ὅτι εὐκολώτατα νὰ φθάσετε εἰς αὐτό τὸ ὕψος τῆς φιλοσοφίας, ἐπειδή τἄλλα ὅλα κατὰ τάξιν καὶ   μὲ εὐκολίαν μεγάλη μαθαίνονται, μόνονα νὰ θέλῃ τινὰς καὶ χώρις διδάσκαλον. Διότι οἱ ἐπιστήμαις μαθαίνονται ὄχι μόνον μὲ τὴν ἑλληνικήν γλῶσσαν, ἀμὴ καὶ   μὲ πᾶσαν ἄλλην γλῶσσαν ὁποῦ νἄν’ ἀνάμεσα ’ς τοὺς ἀνθρώπους, καλὰ καὶ   ἄν ἧτον ἡ βαρβαρωτέρα τοῦ κόσμου· πόσω μᾶλλον ἡ εἰδική μας ὁμιλία, ἡ κοινὴ λέγω, ὁπὄχει τέτοιαν εὐταξίαν καὶ ἀρμονίαν καὶ καλλωπισμόν, ὁποῦ, ὠς ἐγὼ νομίζω, ἄλλη νὰ μηδέν ἔναι ὁποὺ κἄν νὰ τῆς σιμώνει.

Ἀλλ’ ὅμως πολλὰ ἔθνη ἐμεταγλώττισαν τὰ ἑλληνικά μαθήματα εἰς τὴν γλῶσσαν τὴν εἰδικήν τους, κ’ ἔχουν ὅλαις ταῖς ἐπιστήμαις μ’ αὐτήν τὴν φιλοσοφίαν, καὶ   προκόφτουν. Διὰ τοῦτο κ’ ἐσείς θαῤῥεῖτε καὶ μηδὲν ἀμελεῖτε, ὅτι ὅλα εἶναι δυνατά ’ς τὸ γένος τῶν Ῥωμαίων, μόνον νὰ θέλει, ἐπειδή ὁ   θεός τοὺς ἐχάρισε νἄχουν φύσιν ἐπιτηδειοτέραν ἀπ’ ὅλα τὰ ἄλλα ἔθνη, καὶ ἄν θελήσουν νὰ τὴν βάλουν ’ς ταῖς ἐπιστήμαις, μεγάλα προτερήματα θὰ κατορθώσουν. Καὶ μηδέν ξαφορμίζεται τινὰς λέγοντας ὅτι εἶμαι πτωχός ἤ δὲν ἔχω καιρόν νὰ μαθαίνω γραμματικαῖς, ἀμὴ σώνει μου νὰ διαβάζω καλὰ, καὶ να καλαναρχῶ, καὶ νὰ γράφω, καὶ νἄχω πρᾶξιν εἰς τὰ κολοβογράμματα· καὶ λογαριάσαι πόσους χρόνους μὲ τοὺς δασκάλους οἱ νέοι κάθοντ’ ἐπί τὰ σχολία νὰ παιδεύονται νύκτα κ’ ἡμέραν μόνον νὰ γράφουν ἤ νὰ διαβάζουν, καὶ οἱ περισσότεροι γενειάζουν εἰς τὸ σχολίον καὶ   ἀκόμη κἄν καλαναρχοῦν ἤ νὰ διαβάζουν καλὰ, δὲν προκόφτουν. Δὲ θέλω νὰ εἰπῶ νὰ γρυκοῦν τὅ,τι διαβάζουν· οὐδὲ καὶ νὰ βαλθοῦν ἀφοῦ μάθουν τὸ «Πάτερ ἡμῶν» τὰ παιδία καὶ τὸν χαιρετισμόν τῆς Παναγίας, καὶ τἄλλα ὁποῦ νἄν’ ἀναγκαῖα νὰ ξεύρει κάθε χριστιανός, καὶ πιάσουν νὰ ἐκστηθίζουν ἀπὸ τὴν ἀρχήν τοὺτην τὴν γραμματικήν καὶ κατὰ τάξιν ταῖς ἄλλαις ἐπιστήμαις καὶ μετὰ ἐπιμελείας καὶ πόθου νὰ βάλουν καλὰ εἰς τὸν νοῦν τους, δὲ θέλω νὰ εἰπῶ πέντε κ’ ἔξη καὶ δέκα χρόνους, ἀμὴ μόνον ἕναν ἤ δύο, τάσσω σας ὅτι νὰ ξεύρουν περισσότερα εἰς πᾶσα πρᾶγμα ἀπὸ ἐκείνους ὁποῦ γέρασαν ’ς τὰ κολοβογράμματα.

Καιρὸς λοιπὸν ἔναι ν’ ἀφήσομεν τὰ προοίμια καὶ νὰ πιάσωμεν τὸ ἔργο.

Περισσότερα στοιχεία εδώ

http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_11/pop09.html

http://www.greek-language.gr/greekLang/medieval_greek/bibliographies/syntax/show.html?id=142

Κωστής παλαμάς – Εις το νησί της Κλείσοβας

Εις το νησί της Κλείσοβας το ξακουστό
θα πάμε να περάσουμε το καλοκαίρι,
πετάλι να χορτάσουμε λαχταριστό,
εγώ φτωχός ψαράς, κι εσύ πιστό μου ταίρι.

Όσα ψαράδικα τραγούδια θα μου λες,
θα στα πληρώνω με τα πιο παχειά λαυράκια·
ψαράδικες κι οι δυο θα βάλουμε στολές,
θα ‘μαι για γέλια, και θα ‘σαι για φιλάκια.

Εκεί τριγύρω τα ολόστρωτα νερά,
λευκά θαλασσοπούλια θα τα φτεροδέρνουν·
κι άσπρο πανί η γαήτα μας θε να περνά,
και δε θα φεύγουνε· γι’ αδέρφι θα την παίρνουν.

Θα σε μαθαίνω – τι δουλειές και τι γιορτές! –
να κυβερνάς μονάχη το λευκό πανάκι·
να στήνης μεσ’ τη λίμνη ταις καλαμωτές,
και να ψαρεύεις μια χαρά με το καμάκι.

Παντού σε ιλαρή, ολάνοιχτη θωριά,
το μάτι θα κυλά σαν άγριο μετερίζι·
από της Πάτρας μόνο τη μεριά, βαρειά,
μαύρ’ η Βαράσσοβα θε να μας φοβερίζη.

Μα τόσο μόνο… απ’ την ψηλή του την κορφή,
τουφέκι κλεφτουριάς λερής δε θα προβάλλη.
αλλά σιγά σιγά του φεγγαριού η μορφή
κ’ εκείνα τα χλωμά, μα χαρωπά του κάλλη.

Και μέσ’ την πλάκα του νερού τη γαλανή
Θ’ απλώνεται, θα τρέμη, ασημικό λυωμένο·
ή σα Νεράϊδα όπου ξαπλωτό κινεί,
μέσ’ τα νερά τον πέπλο της το μαγεμένο.

Δε θα γυρνούμε τη ματιά στον ουρανό·
θα τον χαιρόμαστε στα πόδια μας στρωσίδι
σωστό, με το φεγγάρι του το φωτεινό,
γαλάζιο, με τον παράδεισο, μα δίχως φίδι.

Απ’ την Τρουλίδα του μαΐστρου η πνοή
θα φέρνη τραγουδάκια, γέλια και κουβέντες.
Του κάκου! θάχη πιο γλυκύτερη ζωή
η σιωπή για μας, του έρωτος λεβέντες!

Η λίμνη μας, νυφούλα ήμερη, λαμπρή,
με ρούχα γαλανά· τα ψάρια το προικιό της.
Βραχιόλια οι καλαμωτές· εμείς γαμπροί·
κι εσύ η ευτυχία της, το όνειρό της!

Στο εκκλησάκι πώφαγε την Αραπιά
κάθε γιορτή θ’ ανάφτουμε και μια λαμπάδα·
θα μ’ ερωτάς για δόξες που διαβήκαν πια,
και στίχους θα ονειρεύουμε για την Ελλάδα.

Αλλά καθώς θ’ αρχίζω να παρακαλώ:
Πατρίς…χαμός…φωτιά…τρομπόνια…φουστανέλα…
Θα μου κρυφαπαντάς, ψαρόπουλο τρελλό:
Αγάπη…αστροφεγγιά…δροσιά…γαλήνη…έλα!

 Καλά μου λες· κι η δόξα είναι φτερωτή,
Η νιότη των εθνών! Νάμουν σε κεια τα χρόνια,
παλληκαράς αητός!… Μα τάχα κι οι αητοί
Δε θα ζηλεύουνε τα ήσυχα τρυγόνια;

Σε μια πελάδα, ω αδερφούλα μου χρυσή
Το βράδυ θα φωλιάζουμε αποσταμένοι…
Μας χώρισαν… αλλά στο ξακουστό νησί
καλοκαιράκι αθάνατο μας περιμένει!