Οι Σλάβοι στην Πελοπόννησο (α’ μέρος)

Του Περικλή Ροδάκη, συγγραφέα-ιστορικού

Τα Σλάβικα τοπωνύμια και ειδικά τα μακροτοπωνύμια (αστικά) που έχουν μείνει σ’ όλη την Ελλάδα και ειδικά στην Πελοπόννησο, είναι αψευδείς μάρτυρες της μακροχρόνιας παρουσίας Σλάβων σ’ αυτούς τους χώρους. Και για να μείνουν τα τοπωνύμια πάνω από χίλια χρόνια αδιατάρακτα ανάμεσα στους Έλληνες που έζησαν σε αυτά τα μέρη θα πει ότι η παρουσία των Σλάβων ήταν έντονη και μακροχρόνια. Το γεγονός αυτό έκανε το Γερμανό ιστορικό Φαλμεράγιερ να πει ότι η Ελλάδα εκσλαβίστηκε και ότι δεν έμεινε ζωντανός Έλληνας μετά το πέρασμα από δω των Σλάβων. Κι όμως οι Σλάβοι αυτοί εξελληνίστηκαν! Ο Ελληνισμός είχε τη δύναμη να τους αφομοιώσει και μακροπρόθεσμα να γίνουν δυναμικά στοιχεία του Ελληνισμού αποβάλλοντας ακόμα και το ένδυμα του Σλάβου.

Σ’ όλη την Ελλάδα έχουν καταγραφεί, κατά τον Γερμανό ιστορικό Μάξ Βάσμερ (Vasmer) 2.123 μακροτοπωνύμια δηλαδή τοπωνύμια αστικών κέντρων και δεκάδες χιλιάδες μικρότερα τοπωνύμια ή αγροτικές περιοχές καθώς και χιλιάδες λέξεις, που πέρασαν και μετά πλάστηκαν για να γίνουν λειτουργικές στην Ελληνική γλώσσα. Για παράδειγμα αναφέρουμε εδώ τις πολύ κοινές λέξεις της νεοελληνικής γλώσσας λόγγος, λαγκάδα, βάλτος.

Μία ακόμη παρατήρηση πάνω στα Σλάβικα τοπωνύμια, είναι αρκετά διαφωτιστική για τον τρόπο που έγινε η εγκατάσταση στον Ελλαδικό χώρο. Τα Σλάβικα τοπωνύμια εντοπίζονται βασικά σε ορεινές περιοχές και πολύ λιγότερα σε πεδινές περιοχές και ελάχιστα σε παράλια. Οι Σλάβοι που διείσδυσαν στον Ελλαδικό χώρο έμειναν στις πλαγιές των βουνών και ασχολούνταν βασικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Πολλά από τα τοπωνύμια που προϋπήρχαν είναι απλή μετάφραση στα Σλάβικα. Έτσι Χελμός ονομάστηκαν τα Αρόανια όρη. Στα Ελληνικά τα Αρόανια σήμαιναν Μεγάλο όρος και το Χελμός στα Σλάβικα σημαίνει το ίδιο ακριβώς. Και η δεύτερη κορυφή των Αροανίων λεγόταν στα Ελληνικά Τριανταφυλλιά. Οι Σλάβοι την ονόμασαν Ντουρυτουβάνα που σημαίνει το ίδιο: Τριανταφυλλιά.

Τα μακροτοπωνύμια σλαβικής προέλευσης που αριθμούνται 2123 κατά το Μαξ Βάσμερ κατανέμονται ως εξής στις περιοχές της Ελλάδας: Μακεδονία 730, Θράκη 45, Ήπειρος 412, Θεσσαλία 165, Αιτωλοακαρνανία 98, Ευρυτανία 48, Φθιώτιδα 55, Φωκίδα 45, Βοιωτία 22, Αττική 18, Πελοπόννησος 429, Εφτάνησα 16, Εύβοια 19, Νησιά του Αιγαίου 4 και Κρήτη 17. Τα μακροτοπωνύμια δείχνουν την έκταση της Σλαβικής εγκατάστασης στον Ελλαδικό χώρο. Επειδή μας ενδιαφέρει ειδικά η Πελοπόννησος και η εγκατάσταση εδώ των Σλάβων, ακολουθεί μία ανάλυση των 429 μακροτοπωνυμίων της Πελοποννήσου. Έτσι έχουμε: Κορινθία 24, Αργολίδα 18, Αχαΐα 95, Ήλιδα 34, Τριφυλλία 42, Αρκαδία 94. Όμως εδώ δεν αναφέρονται δύο περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί Σλάβοι και μάλιστα ισχυρές ομάδες Σλάβων: η Λακωνία και η Μεσσηνία. Πρέπει να έγιναν κι’ εδώ εγκαταστάσεις Σλάβων, μετά τις πρώτες εγκαταστάσεις. Πρόκειται για τους περίφημους Μίληγγες και τους Εζερίτες που εντοπίζονται στον Ταΰγετο, αλλά στον Ερύμανθο και στο Χελμό.

Οπωσδήποτε τα μακροτοπωνύμια που δηλώνουν την ύπαρξη Σλάβων δείχνουν κάτι σημαντικό. Οι Σλάβοι δεν πρέπει να πέρασαν από τον Ισθμό της Κορίνθου. Κατέβηκαν από την Αιτωλοακαρνανία και πέρασαν από το Αντίρριο- Ρίο. Ο μεγάλος αριθμός μακροτοπωνυμίων δείχνει την πορεία τους προς τα ΒΔ. και Δ. της Πελοποννήσου. Ακολούθησαν δηλαδή το δρόμο που είχαν ακολουθήσει στην αρχαιότητα διάφορα φύλα για να φτάσουν στην Πελοπόννησο: Πελασγοί, Ίωνες, Αρκάδες, Αζάνες, Λυκάονες και τελικά οι Δωριείς.

 

Η εμφάνιση των Σλάβων στη Βαλκανική

 Οι Σλάβοι ως τα χρόνια του Ιουστινιανού (βασίλευσε από το 527 έως το 565) κινούνταν ως το Δούναβη μαζί με τους Αβάρους. Λίγο μετά το θάνατο του Ιουστινιανού, το 582, Άβαροι με Σλάβους χτυπάνε και καταλαμβάνουν το Σίρμιο, ένα σημαντικό φρούριο, κοντά στο σημερινό Βελιγράδι, στις όχθες του ποταμού Σαύου. Το Σίρμιο ήταν φρούριο και παράλληλα σημαντικό διοικητικό κέντρο και μεγάλος συγκοινωνιακός κόμβος. Από το Σίρμιο θα ξεχυθούν στη Β. Βαλκανική τα πλήθη των Σλάβων. Οι Σλάβοι καταλαμβάνουν κατά ομάδες κάποιους χώρους και μένουν κυρίαρχοι. Κυνηγάνε από το συγκεκριμένο χώρο τις δυνάμεις που αντιπροσώπευαν το Βυζάντιο (Ανατολική Ρωμαϊκή Δημοκρατία). Οι Βυζαντινές δυνάμεις θα αποτραβηχτούν σε άλλες ισχυρές πόλεις. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών, γεωργοί ή κτηνοτρόφοι μένουν στο χώρο. Οι Σλάβοι νικητές θα σχηματίσουν έναν υποτυπώδη μηχανισμό και θα διαμορφώσουν κάποιο κρατικό μόρφωμα που στις Βυζαντινές πηγές αναγράφεται ως Σκλαβηνία.

Καθώς κατάρρευσαν οι στρατιωτικές δυνάμεις των Βυζαντινών στην περιοχή του Δούναβη, οι Σλάβοι διεισδύουν στο χώρο της Β. Βαλκανικής και φτάνουν και στην περιοχή Μακεδονίας και Ηπείρου όπου δημιουργούν μία σειρά Σκλαβηνίες. Η επέκταση των Σλάβων στον Ελλαδικό χώρο θα συνεχιστή ως το 641. Στο διάστημα αυτό οι Σλάβοι έχουν περάσει και στην Πελοπόννησο και σε κάποια νησιά του Αιγαίου. Υπάρχει μία διαφορά για τους Σλάβους στην Πελοπόννησο. Δεν γνωρίζουμε αν δημιούργησαν Σκλαβηνίες. Οι πηγές δεν αναφέρουν τίποτα. Στη Μακεδονία αναφέρονται συγκεκριμένες Σκλαβηνίες:  Οι Δρογουβίτες στη ΒΔ Μακεδονία|(περιοχή Βέροιας και βορειότερα), οι Βελζήτες, στην περιοχή Μοναστηριού, οι Σαγουδάτες νοτιότερα των Δρογουβιτών, οι Βελεγεζήτες στη Θεσσαλία και οι Βαϊουνίτες κάπου προς την Ήπειρο. Όλα αυτά αναφέρονται στις αρχές του 7ου αιώνα. Στα τέλη του 7ου αιώνα αναφέρονται και άλλες Σκλαβηνίες: οι Ρηγχίνοι, στις εκβολές του Αλιάκμονα, οι Στρυμονίτες στην κοιλάδα του Στρυμόνα και λίγο αργότερα αναφέρονται και οι Σμολεάνες κοντά στο Νέστο ποταμό.

Στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο δεν αναφέρονται Σκλαβηνίες: Όμως έφτασαν και εδώ Σλάβοι. Κατέλαβαν περιοχές και εκτόπισαν τις Βυζαντινές δυνάμεις, αλλά δεν έκαναν αυτόνομα κρατικά μορφώματα. Οι Βυζαντινοί θα γυρίσουν σύντομα και θα επιβάλουν την εξουσία τους, αναγνωρίζοντάς τους Σλάβους που είχαν εγκατασταθεί εκεί κατόχους σ’ ορισμένα σημεία. Στην Πελοπόννησο έχουμε εγκατάσταση Σλάβων στο Χελμό τον Ερύμανθο και στην Αρκαδία από την πρώτη εισβολή τους. Όμως δεν αναφέρεται Σκλαβηνία. Οπωσδήποτε έδιωξαν τους Βυζαντινούς άρχοντες και πήραν τη θέση τους. Δεν φαίνεται να κάνουν κρατικό μόρφωμα. Οι Βυζαντινοί που κρατάνε τις πόλεις και τα παράλια τους απώθησαν νωρίς προς τις πλαγιές των βουνών. Από κει θα κάνουν επιδρομές στους κάμπους, αλλά αρχικά δεν έχουν συγκεκριμένα αποτελέσματα.

Στις αρχές του 8ου αιώνα η Πελοπόννησος γνωρίζει μια τρομερή καταστροφή: χτυπιέται από πανούκλα. Ο πληθυσμός της αφανίζεται και η χώρα σχεδόν ερημώνεται. Και όταν περάσει η πανούκλα, η χώρα βρίσκεται στο έλεος των Αράβων πειρατών(Σαρακηνών). Τότε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος Ε’ (741-775) αποφασίζει να μεταφέρει εδώ ένοπλα τμήματα, «τύπου ακριτών», για να προστατεύσουν την χώρα. Έτσι κατόρθωσε να μισθώσει δυο ομάδες Σλάβων: τους Μίληγγες και τους Εζερίτες, που τους τοποθέτησε στις πλαγιές του Ταΰγετου και του Ερυμάνθου.

Οι του Ταϋγέτου ανέλαβαν τον έλεγχο των Ν. παραλίων της Πελοποννήσου και εκείνες του Ερυμάνθου τα Δ. παράλια προς το Ιόνιο Πέλαγος. Την ίδια εποχή εγκαθίστανται και στα Αροάνια(Χελμός) για τον ίδιο σκοπό. Αυτές οι δυο εγκαταστάσεις θεωρούνται Σκλαβηνίες .
Αυτοί οι Σλάβοι φρουροί ήταν αυτόνομοι και πολλές φορές θα εξεγερθούν κατά των Βυζαντινών, αλλά πάντα υποτάσσονταν στις ένοπλες βυζαντινές δυνάμεις χωρίς να εκδιώκονται και μένουν υποτελείς του Βυζαντίου στην ίδια περιοχή.

Στα χρόνια του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α’(802- 811) οι Σλάβοι της Πελοποννήσου αποστάτησαν και προχώρησαν σε αρπαγές των γύρω περιοχών. Στη συνέχεια συμμάχησαν με Σαρακηνούς πειρατές που είχαν κατακλύσει τότε το Αιγαίο και χτύπησαν την ισχυρότερη πόλη της Πελοποννήσου, την Πάτρα. Την πολιόρκησαν, αλλά δεν μπόρεσαν να την καταλάβουν.

Ο θρύλος λέει ότι τους Σλάβους τους απέκρουσε ο Άγιος Ανδρέας. Οι Μίληγγες και Εζερίτες υποτάχθηκαν και πάλι στους Βυζαντινούς, διατηρώντας μία κάποια αυτονομία και πλήρωναν φόρο υποτέλειας. Η υποταγή τους έγινε το 807 και ο φόρος υποτέλειας δίνονταν στον Άγιο Ανδρέα της Πάτρας

Λίγο μετά την ήττα τους στην επίθεση κατά της Πάτρας, οι Σλάβοι εξεγέρθηκαν και πάλι αρνήθηκαν να πληρώσουν τους φόρους. Τότε στάλθηκε εναντίον τους ο στρατηγός του Βυζαντίου Σκληρός, αλλά δεν μπορεί να τους υποτάξει και να τους κάνει υποτελείς.

Τον πόλεμο κατά των Σλάβων θα συνεχίσει στα χρόνια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’ (842-867)ο πρωτοσπαθάριος Θεόκτιστος Βρυέννιος, ο οποίος πέτυχε να τους κάνει και πάλι, φόρου υποτελείς. Στα χρόνια του Λέοντα ΣΤ’ (866-912) οι Μίληγγες και Εζερίτες εξακολουθούν να είναι αυτόνομοι, αλλά πληρώνουν φόρο υποτέλειας. Στα χρόνια του Ρωμανού Α’ του Λεκαπηνού (920- 959) οι Μίληγγες και Εζερίτες, βρίσκονται και πάλι σε εξέγερση και αρνήθηκαν να πληρώσουν τους φόρους. Τότε στάλθηκε εναντίον τους ο Βυζαντινός Στρατιωτικός Κρηνίτης Αροτράς που τους υποχρέωσε να πληρώσουν και πάλι φόρους και μάλιστα αυξημένους (922). Λίγο μετά στο Βυζάντιο έχουμε την εξέγερση του πρωτοσπαθάριου Βάρδα Πολυπόδη. Οι Σλάβοι βρίσκουν και πάλι την ευκαιρία να εξεγερθούν, πετυχαίνοντας να μειώσουν και πάλι τους φόρους που τους είχαν επιβάλει, διατηρώντας μίαν αυτονομία.

Το 924 έχουμε νέα εισβολή Σλάβων(Σκλαβηνών) από την Μακεδονία στην Πελοπόννησο. Ακολούθησαν τον Βούλγαρο ηγεμόνα Συμεών. Η εισβολή επαναλήφθηκε το 927 και έμειναν στην Πελοπόννησο ομάδες Σλάβων και μετά την αποχώρηση του Συμεών.

 

Η εγκατάσταση των Σλάβων

 «Όπως όλοι οι βάρβαροι στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σπάνε τα σύνορα και μπαίνουν στο χώρο της Αυτοκρατορίας σέρνοντας συνήθως μαζί τους τις οικογένειες και τα γιδοπρόβατά τους, με σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Για να το πετύχουν αυτό χτυπούσαν τις ένοπλες δυνάμεις του Βυζαντίου που έλεγχαν μία συγκεκριμένη περιοχή. Δεν αφάνιζαν τον πληθυσμό της περιοχής. Και γι’ αυτό δεν εγκαθίστανται σε πεδιάδες. Έπιαναν τα ριζά των ορεινών όγκων και άφηναν τους κάτοικους να συνεχίζουν τη ζωή τους. Οι βάρβαροι που εισέβαλαν και έπιαναν μία περιοχή εγκαθιστούσαν ένα κάποιο κρατικό μόρφωμα παρόμοιο με κείνο που θα συναντήσουμε στα κατοπινά χρόνια στο Σούλι, που κυριαρχούσε στα γύρω του εξήντα χωριά και φυσικά κρατάνε και τα κοπάδια τους που βόσκουν στους ελεύθερους χώρους.

Οι πρώτοι Σλάβοι που εγκαθίστανται στην Πελοπόννησο έπιασαν τις πλαγιές των βουνών, ενώ τις πόλεις και τους κόμβους τα κρατούσαν οι Βυζαντινοί. Εκεί ζούσε ο Ελληνικός πληθυσμός που άντεξε τις καταστροφές που προκάλεσαν οι βάρβαροι οι οποίοι έφτασαν στα μέρη τους. Οι Σλάβοι έπιασαν τις πλαγιές των βουνών και εκδιώχτηκε ο πληθυσμός που ζούσε εκεί. Γι’ αυτό εδώ θα έχουμε χείμαρρους Σλαβικών τοπωνυμίων.

Εντελώς διαφορετική ήταν η εγκατάσταση Σλάβων στη Β. Βαλκανική. Στη Β. Βαλκανική οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες του 4ου και 5ου αιώνα αποφάσισαν να δημιουργήσουν ζώνες ασφαλείας της αυτοκρατορίας. Έδωσαν το χώρο που βρίσκεται μεταξύ του Δούναβη και του Αίμου και σε προέκταση και Δ. ως την Αδριατική σε σλαβικά φύλα, που θα έπαιρναν τον χαρακτήρα του Ομόσπονδου. Κάλεσαν αυτά τα φύλα που περιφέρονταν στους πέρα από το Δούναβη χώρους να εγκατασταθούν μόνιμα στο χώρο μεταξύ του Αίμου-Δούναβη. Και από το χώρο αυτό σήκωσαν όλο σχεδόν τον πληθυσμό και τον μετέφεραν σε άλλους χώρους( κύρια στη Μικρά Ασία). Τα κτήματα και τους οικισμούς τους παρέδωσαν στους ομόσπονδους Σλάβους, με τον όρο ότι θα υπερασπίζουν τα σύνορα του Δούναβη.

Σ’ αυτό το χώρο (μεταξύ του Αίμου-Δούναβη), που προηγούμενα ζούσαν εξελληνισμένοι ή εκρωμαϊσμένοι λαοί, δεν έμεινε τίποτα από την παλιά πολιτιστική παράδοση μια και μετακινήθηκαν οι πληθυσμοί. Οι νέοι κάτοικοι, τα σλαβικά φύλα, ανέπτυξαν εδώ δική τους γλώσσα και δικό τους πολιτισμό.

Φυσικά οι Σλάβοι δεν τήρησαν τις υποσχέσεις τους προς το βυζαντινό κράτος. Δε διαφύλαξαν τα σύνορα. Αντίθετα μάλιστα ήρθαν σε επαφή με τους πέρα από το Δούναβη ομοφύλους τους και τους Αβάρους και όλοι μαζί εισέβαλαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και την ερήμωσαν φτάνοντας ως την Πελοπόννησο. Έτσι για ένα διάστημα κυριάρχησαν στον Ελλαδικό χώρο. Τι σημαίνει όμως αυτό το «κυριάρχησαν»; Ακριβώς για τούτη την περίοδο μιλάει ο Φαλμεράγιερ όταν λέει ότι η Ελλάδα εκσλαβίστηκε.

Τονίζουμε για άλλη μία φορά ότι παρά τις καταστροφές που προκάλεσε η αβαροσλαβικλή επιδρομή, ο ελληνικός πληθυσμός δεν αφανίστηκε. Οι ομάδες των Αβαροσλάβων που κυριάρχησαν, αριθμητικά ήταν ελάχιστες έναντι του πληθυσμού που επέζησε. Με την δύναμη των όπλων και κρατώντας βασικά ορεινά σημεία υπέτασσαν τα γύρω χωριά και τα υποχρέωναν να τους πληρώνουν φόρους. Ήταν και παρέμειναν ως το τέλος ένα είδος στρατού κατοχής. Πολλές από τις επιμέρους ομάδες έφερναν μαζί τους και τα κοπάδια τους και τις οικογένειές τους και εγκαταστάθηκαν σε ορεινές περιοχές, από όπου ασκούσαν την κυριαρχία τους στο γύρω χώρο. Κυριαρχούσαν πάνω στον ελληνικό πληθυσμό.

Γενικά οι ομάδες των Αβαροσλάβων εκδιώχτηκαν από το βυζαντινό στρατό. Στον ελλαδικό χώρο έμειναν μικρές μόνο ομάδες, ποιμένες στα ορεινά σημεία. Αυτές οι ομάδες που έμειναν αφομοιώθηκαν στον ελληνικό κορμό, ύστερα από αρκετά χρόνια. Και τότε, αυτές οι βαρβαρικές ομάδες θα ξεχάσουν και την γλώσσα τους και τις παραδόσεις τους και θα μάθουν τα νεοελληνικά. Και παράλληλα θα ενταχθούν στις νεοελληνικές παραδόσεις και στον αντίστοιχο πολιτισμό. Αν είχαν αφανίσει τους Έλληνες- όπως ισχυρίζεται ο πολύς Φαλμεράγιερ- πώς θα επικρατούσε η νεοελληνική γλώσσα και πώς θα εξαφανιζόταν το σλαβικό στοιχείο;

Στον ελλαδικό χώρο ο πληθυσμός παρέμεινε ελληνικός μέσα από όλες τις περιπέτειες. Και παρέμεινε ελληνικός πληθυσμός Ν. των ορίων του βυζαντινού κράτους της Β. Βαλκανικής, δηλαδή Νοτίως της γραμμής Αίμου- Σκάνδρου και Αδριατικής. Εκσλαβίστηκε μόνο η περιοχή που την εκκένωσαν οι Βυζαντινοί και την παραχώρησαν στους Σλάβους. Στα όρια βέβαια αυτά γίνεται πραγματικός αγώνας διείσδυσης συμπαγών σλαβικών ομάδων, αλλά χωρίς επιτυχία. Ο βασικός πληθυσμός των περιοχών αυτών παρέμεινε ελληνικός η εξελληνισμένος. Αυτοί οι τελευταίοι έδειξαν περισσότερο σταθερή αντοχή.

Οι Βυζαντινοί στα κατοπινά χρόνια εγκατέστησαν στα όρια του βυζαντινού χώρου διάφορες άλλες ομάδες με σκοπό την άμυνα της περιοχής. Ήταν κατά κύριο λόγο Βλάχοι που ως νομάδες κινούνταν σ’ όλη την Βαλκανική. Οι Βλάχοι αυτοί εξελληνίστηκαν γρήγορα και έγιναν βασικό στοιχείο του ελληνισμού.

Οι εισβολές βαρβάρων από τη Β. Βαλκανική συνεχίζονται τον 11ο αιώνα. Είναι κύρια Γότθοι, που τελικά φεύγουν από τον ελλαδικό χώρο χωρίς να αφήσουν ίχνη, της εδώ παρουσίας τους. Το Βυζάντιο τους εξαγόρασε και τους έστρεψε προς τη Δύση, εκτός από ένα μέρος που εντάχθηκε στο στρατό του Βυζαντίου. Η κίνηση των Γότθων μας δίνει τη χαρακτηριστική εικόνα των επιδρομών αυτών. Έφτασαν και αυτοί ως την Πελοπόννησο. Κατέστρεψαν πόλεις, έκαψαν κυριολεκτικά την χώρα και τελικά αποσύρθηκαν για να στραφούν προς την Ιταλία. Ο ελληνικός πληθυσμός αποδεκατίστηκε, αλλά παρέμεινε στη θέση του. Δεν αφάνισαν όλο τον πληθυσμό. Οι Γότθοι ήρθαν ως πολεμική ομάδα και όταν έφυγαν δεν άφηναν τίποτα δικό τους πίσω.

Το ίδιο θα γίνει αργότερα και με τους Αβάρους και Σλάβους. Έφτασαν και αυτοί ως την Πελοπόννησο και εγκατέστησαν για μία περίοδο την εξουσία τους εδώ και όταν λέμε εξουσία τους, εννοούμε ότι έπιασαν τα ορεινά μέρη και από εκεί υποχρέωσαν τα γύρω χωριά και τις πόλεις ακόμα να τους πληρώνουν φόρους. Οι ίδιοι ως πολεμική ομάδα κρατούσαν τα κοπάδια τους. Το καθεστώς των πολεμικών ομάδων μοιάζει με κείνο των Σουλιωτών που εξουσίαζαν τα 60 χωριά γύρω τους.

Η πολεμική ομάδα διατηρούσε αποκλειστική κοινωνία, ένα είδος απαρτχάιντ. Όταν αργότερα ο βυζαντινός στρατός θα τους αντιμετωπίσει, οι ηττημένες πολεμικές ομάδες θα σκορπίσουν. Και άλλοι θα πάρουν το δρόμο της υποχώρησης ακολουθώντας το δρόμο που ήρθαν προς τη Β. Βαλκανική, άλλοι θα εξοντωθούν και ένα μέρος θα δηλώσει υποταγή και θα παραμείνει είτε ενσωματωμένο στο βυζαντινό στρατό είτε ως τσοπάνηδες στα ορεινά μέρη. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες θα αφομοιωθούν πολύ γρήγορα στον ελληνικό πληθυσμό. Πρόκειται για ασήμαντες αριθμητικά ομάδες που τελικά δέχονται τον ελληνικό πολιτισμό, τις ελληνικές παραδόσεις και την ελληνική γλώσσα, μπερδεμένη αρχικά, αλλά τελικά καθαρή ελληνική. Από τους Σλάβους των επιδρομών αυτών ελάχιστα ίχνη εντοπίζονται, παρόλο που περιφέρθηκαν αιώνες μέσα στον ελλαδικό χώρο.

Εντελώς διαφορετική είναι η κατάσταση με τους Σλάβους (Μίληγγες και Εζερίτες) που εγκατέστησαν οι Βυζαντινοί ως φρουρούς κατά των συχνών πειρατικών επιδρομών στην Πελοπόννησο (Ταΰγετο, Ερύμανθο και Χελμό). Η ιστορία των ομάδων αυτών είναι πολύ ενδιαφέρουσα από πολλές απόψεις. Διατήρησαν την ιδιαίτερή τους ταυτότητα, τη γλώσσα τους και τις χαρακτηριστικές τους πολιτιστικές παραδόσεις ως τα τέλη του 15ου αιώνα. Και τότε ξαφνικά εξαφανίζονται ως ιδιαιτερότητα και ενσωματώνονται στον ελληνικό πληθυσμό στην πορεία της διαμόρφωσης του ελληνικού έθνους. Και θα γίνουν ελληνικό έθνος στην τελική του διαμόρφωση. Αυτή τη διαφορά πρέπει να την εξετάσουμε πιο προσεκτικά.

 Πηγή